“Karaniwan, ing danum mababaldug kareng pekamababang dane. Inya, nung mantun nanu mang pang-mamalang pamalak mayap gamitan ita anting karaniwang baseyan. Ing pamagumasid at pamag-mapa karing puntung deni maulagang bina neng milalatag planu king pamangamit king gabun...segana-gana magumpisa keng pamananam, pamanalakad, pamag-mina at nanu-nanu pa. Katatawlyan, kapamilatan ning pamag-mapa karing pareung kasalukuyan at milabas a padrun king pamamaligi, ninu man malyari nang saktung akit ing padrun king daratang a panaun.”
~Charlie Mason, BSc. Geomorphology, Southern Illinois University Carbondale
“Deng ilug megi na la at bala-balaus la pa mu ring maulaga karing sibilisasyun
Anting panibatan ning danum a malyaring inuman, pamag-depensa at king transortasyun.
Keraklan karing a lalayag a ilug babaldug la king dagat
a magkalub dagdag oportunidad king transportasyun.
Deng elementung deni – panibatan ning danum, pamanatad/dakit, komunikasyun, depensa –
megi na at balabalaus pa mu ring masikan a sangkan a gagawa
karing komunidad lele-ilug a maulaga king sibilisasyun.”
~ Michael Pfister, BA from Cornerstone University (1993)
***
Ing anak a malati agyang mura ya pa isip nung tagkilan ne ing pabelu ning makasinding sulugi makintal ya at agad neng idayu ing taliri nang mekintal keng api. Magumpisa kanita, e na na ulitan pasibayu ing depatan nang ita. Bakit? Kasi aranasan na na ing pamagkamali at menasakit ne inya e na na ulitan pa ita. Nung ali, makintal ne na namang pasibayu at manasakit ne naman keng pali ning api at malyaring makapaglintusan keng balat a mesilab.
Natural mu keng tau ing mabibyasa king nanu mang kamalyan a adapat na. Mikakalisyun ya. Mapalyaring masakit o saguling lisyun. Ing manasakit ka pa bayu ka mabyasa e ata manayun. Kabolangan nung ulitan mu pa ing kamalyan at siguradung kamalyan.
Keni king dane ning Mawling Kapampangan, Masantul, Makabebe, Minalin, Apalit, Sasmwan, at mekad pati mapilang dake ring Lubao at Guagua, pati na pin ing Syudad na mismu ning San Fernando -- daranas lang albug neng kauran. Mabilisan o malambatan ing pamanalbug dipendi keng drainage system da.
Agpang pin keng balita, ing Masantul at Makabebe ila ring peka-grabing dinanan kasakitan keng albug. Deti pane lang manambak at manibat inyang memakbung ya ing Pinatubu angga na mu naman ngeni aluas banwa-banwa ing pamanambak da. E mu tambak nung e sisimyentwan da la pa reng dalan at ing katas ning tambak mayna ing atlung talampakan o feet balang manambak la.
Kabang kaleldo o panaun a e mumuran, okey la mu deng dalan at balamu alang problema uling masanting akakit ing mitambakan ing makabang parti ning kabalenan. Alang pita-pita at lupang malinis. Maswelu lang magbyai agyang deng paka-single a motor at paka-bisikleta mu. Agyang deng mung maglakad maswelu la uling alang bikwal-bikwal a dalan a lalabasan da.
Uyta mu pin, karas ning kauran mayakit na a ing tambak agyang mekasaup nanu pata, e pa mu rin sapat para e na lumbug. Bakit? Kasi alang masalese paligi o drainage system a megawa. Atin ka mang akit a paligi e no man makasuglung kareng sapa o ilug. Ala lang silbi.
Balamu dekorasyun la mu. E la gagana uling ala no mang koneksyun kareng sapa at ilug pin inya ing danum albug karen pa mu ring mababang mula ing bagsak at nung kumasna na la reng mula lumbug na la naman deng dalan at mawala lang silbing tagana deng paligi a pigastusan mu naman dapot magadtu pangagawa. Ma’p pang ala namang tambak nung antita.
Sana naman, nung manambak na no namang pasibayu ninu man deng papatambak, samasnan do pa reng paligi o drainage system. Ita sanang maka-planu lang tagana at ing danum albug ibaldug da kareng sapa at ilug angga na keng dagat kapamilatan da reng motorized pumping stations o purtil. Ating paralan nung piburyan.
Sana pin.
***
Dake Talabaldugan:
dalubasà – (palagyu) pantas, byasa, sane, pande. English – expert, specialist. Alimbawa king pamangamit: “Agyang inulu da ne ngan deng dakal a dalubasa, e ya pa mu rin mipaldan ing mabanding Isik angga na inyang mete ya.”
dalugdog/dalugdug – (palagyu) dabungbung, paggimbal, pamagtambul. English – beating of drums, sound of drum beats. Alimbawa king pamangamit: “Mengagising la reng memalen keng dalugdug da reng bandang miglimbun mabilug a patsu nanding galingaldo.”
dalusung – (palagyu) lusub, salake, piragling pamaglusub o pamanira. English – onslaught by rushing suddenly at the targeted victim. Alimbawa king pamangamit: “E da na ikwang mekapiadya pa reng mikatubale inyang dalusung lang bigla reng dayu a kanita da pa ikit manibat king ibat.”
dalumat – (palagyu) bini ning pamikudta. English – deep concept, a very abstract thought. Alimbawa king pamangamit: “Balang masampat a dalit o kawatasan magmula pamu keng dalumat ning mikudta kaniti.”
dalungdóng/dalungdúng – (palagyu) kubakub, barung-barung, kubu, dampa, bale pakakalulu. English – palm or grass cabin, hut or cottage. Alimbawa king pamangamit: “Dalungdung la ngan deng tuknangan das reng memalen a maluka inyang minunang panaun.”
***
IRIYANG KAPAMPANGAN: Nung makipangan ka kanu kareng aliwang pibale-bale a e mu kakilala, ing makalibutad keng pinggan a pamangan ya mung kanan mu. Kasi, deng kanung mangkukulam ati karing gilid ning pinggan ing upaya da keng pamangulam. Masanting siguru tipunan na ngan ing pamangan at ikabit keng libutad bang siguradung alang kulam.
***
PAMIPALINO: Ing Kapisik magnasa ya at manwalang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kalinangan Kapampangan kapamilatan ding keyang dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan a misulat king pigmulan at tune kulitan kambe ning dalise at mapagmasabal a pamisip at parasan. Ing panyulat ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan. Ing Kapisik ala yang kikilingan a kapanaligan, aguman o ninu man nung e ing Lubusang Katutwan.