“Malambat kung panenayan
Pantunan ku ing kekang aske,
Pilang banwang mengaynipan
Nukarin na ka kaya, abe?
Alang kapayapan!Alang karatunan!
Ing pamibalik na, ing pamibalik na...
Ing pamibalik ning Sala!
Nukarin ne mo ing munag,
ating kislap ning ligaya?
Mitakbang ku agyang bagya?
Mekasulung na ku man kaya?
Ante’ing kapayapan! Ante’ing karatunan!
King pamibalik na, King pamibalik na...
King pamibalik ning Sala!
Ing pamibalik ning Sala!
Ing pamibalik ning Sala!
Ing pamibalik ning Sala!”
~ PAMIBALIK NING SALA, Miguel Serrano, 4.16.2001
***
“O, Masantol, albug man o kati, ika ing pagsantungan kung parati!”
Iti dake ne ning mumunang sunis o verse ning official hymn ning Balen Masantul at mayayakit kaniti a ring memalen sane na la at ala nang nanu mang kasakitan ing malyaring magpalako karela king balen dang tibwan. Masiri ing resilience o katatagan da reng memalen ning Mawli agyang iyambing la kareng aliwa pang memalen keti Pilipinas.
Para-pareu mu alus ing daranasan tamu ngan neng kauran at ating albug nu ta man karin keti Pilipinas o agyang aliwang bansa. Oneng ing kapibabatan o pasensya at katatagan o e pamanyuku da reng Kapampangan keng Mawli ating lamang kareng aliwa.
Neng kauran natural mung lumbug inya masakit ing kabyayan at kapanintunan. Mapalyaring palimas la nung bayu pa ing albug bang deng asan e la magisan mabulus kareng plasdan. Manakitan la kanita reng tau Mawli agyang makananu mu. Oneng karas ing albug at makiyagnan pa ing atab o high tide—lalung miragdag ing kasakitan. Agnanan na pa ning maralas a pangapatda ning power ning Pelco at pamanuknang ning tulu ding gripu.
Ing malan masakit palangyan neng kauran at alang aslag ning aldo inya babaung e mu balung sabyan nung isulud mung pilit a e melangi keng aldo. Makapanggatal pa nung e melanging masalese kasi panaun ding kulapu at ding sakit a manibat kareti. Nung mipaburen ing pamanggatal miras keng sakit keng balat, agad, buni, alanan at nanu-nanu pang sakit a makapanggatal.
Ing panyaliwan mitatas mu naman presyu uling masakit ing pamanatad da reng distributor palub keng Mawli. Makalbug karing alus daralanan at alang pipagpilinan aliwang pidalanan. Resulta niti magkulangan ing paninda inya mikakamal uling dakal bisang sali ditak ing tinda inya titas da presyu deng magtinda. Aliwa la pa reng mapanyamantalang manyalikut paninda ra bang akamal da keng buri da ing tinda ra. Ulit-ulit mu yan baling banwang daratang ing kauran at e magagawan paralan bang mituknang.
Kuntoru lalalam ing albug, lalung sasakit ing kabyayan at kabilyan da reng tau. Deng bale da pakatas na ngan ing malyari dang itas kareng pitumpakan at pisabitan dang maka-ready na la panaun na pa ning kaleldo. Kakana da la kareti ding aparadul, TV, PC, luklukan, at miyayaliwa pang gamit a e da buring mibabad keng albug bang e masira.
Dakal a matudtud kareng banggera a baling bale alus atin anting pamagadya pa mu rin keng panaun ning kauran at albug. Neng kasagsagan ning albug mamanyaka la keng dike o kareng bisitas a matas bang karin la pa pangsamantalang tuknang kabang makalbug. Dakal la reng pamilyang mababa mu bale inya dakal la naman deng mag-evacuate.
Nung matas la man bale reng aliwa, e no man milwal kareng pibale-bale da nung e la mu mamangka. Malalam masyadu ing albug kareng taldawa inya e ka man malyaring malug namu. Malagad la mu naming alang bang ka kareng baling bale king Mawli. Deti ring agagamit da keng kapanintunan neng albug anting panalili kareng tricycle uling keraklan kareng tricycle lalbug mu naman.
Tutung dakal a problema ing albug king Mawli.
***
Dake Talabaldugan:
1. damuru – (palagyu) lamudyu.English – Carumcopticum: annual herb. This plant has volatile oil containing phellandrene, thymol, and p-cymol, and has antispasmodic, tonic, and carminative effect. Alimbawa king pamangamit: “Laru mung damuru ing mekapaldan keng sakit nang dungus Dimas at aliwa ing sadyang manulu kaya.”
2. danak, pamagdanak – (palagyu) dabulbul, tulu, bulwak, agus.English – copious shedding (as of blood).Alimbawa king pamangamit: “E tuknang ing danak ning daya nung mika-pate libutad da reng adwang liping malambat nang misasalang.”
3. danas--karanasan – (palagyu) daralanan o delanan a bage mitatanam keng panalala.English – experience.Alimbawa king pamangamit: “Alang danas a akakalingwan mu kabud nung dikil iti king pamalsinta o pamakisaman.”
4. danay, dane¹ – (palagyu) talatag, salese, pamituki-tuki. English – row, line, rank, file. Alimbawa king pamangamit: “Maya ping dane ring aklat a tinipun nang Bitung inya asna kaburi ning among nang pari keng kabalenan.”
5. danay, dane² – (palagyu) kabalantyang balen o kalungsuran.English – suburb, neighboring place, town or city. Alimbawa king pamangamit: “Anting dane ning Masantul,ing balen ning Makabebe maralas ya naming lalbug neng kauran uling mengari lang mitataid a pusad.”
***
IRIYANG KAPAMPANGAN: Danum. Nung atin kanung dayu o kamaganak a salangi keng pibale-bale yu, apaganan meng danum pamu bayu ya pakanan bang pane mung mayap a balita ing dala na keka. Tanu kayang kape o tsa, nanung malyari? Mekad pane indredus o marok a balita ing dala na. Nung e me apaganan, mekad e ya bumulad metung mang amanu.
***
PAMIPALINO: Ing Kapisik magnasaya at manwalang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kalinangan Kapampangan kapamilatan ding keying dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan a misulat king pigmulan at tune kulitan kambe ning dalise at mapagmasabal a pamisip at parasan. Ing panyulat ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan. Ing Kapisik ala yang kikilingan a kapanaligan, aguman o ninu man nung e ing Lubusang Katutwan.