(The Eternally-Didactic Kapampangan Literature)
“TANAM at Gambul”
~Irvin Harvey Rivera (Siuala ning Maliwalu)
'Tang paninapan ku napun,
Buri keng suglungan
Ngeni macuyad ya itang panaun,
Nung Panikwaanan te ngeni
Nung mawala ya ing ugun,
At saka ka sisisisi
Mayap pang kutkut ke gabun,
Ba'ku nyang akit parati.
Itang siglungan ke ing bye,
Itang paniglon ta' ngeni
Nung bukas pin akit ta ne,
Itang kitkut ta' nabengi
Nung iti man manyuli ne,
Tugtugan te ping parati
Bang labung at dagul ne,
Mibalik ne ketang dati.
Tugtugan teng pane-pane,
Gambulan t'e king panyarul
Sesen ta neng masalese,
Ba' ne ping dagul nang dagul
At nung magkulang ka lawe,
Bikle me itang panyarul
Nung magkulang kang panyese,
'Ta nanu pa ing apupul.
Lakwas ne kanitang mate,
Itang tenam mu't pengambul.
***
“Ding Bayani” (Mapilang Sunis)
~Hector C. Calma, ning Concepcion, Tarlac
Mete la ngan ding bayani, e ra ikit e ra kimtan
Ing pigagap dang laya na niting Perla ning Aslagan,
Minagus ngan ing daya ra karing parang at pasigan
Karing bunduk, karing patag, king uli ning katimawan
Matula lang mengayapas, miragsa lang makatiman
King Ginung Dyos la menalig a sunlag yang kayabakan.
Ikwa tamu ing tagumpe timawa tang sasagakgak
Kalupa da retang ayup a daralit balang abak
Ing kakatman tang tagumpe ing bangle na’t misalwak
Bunga na yan ning depat da at ning daya rang misalwak
Ding bayaning nunu tamu ketang pusu rang busilak
Telakad de ing bandera matatag deng pekatarak.
Ala no ngan ding bayani, karing aun no paynawa
Dapot ing diwa ra at bye karing sabla sagiwa pa,
Iti masalang patutu, nung king balen sumuyu ka
Katawan mu nung mate man, at king gabun malaso ya
Mekad pati kutkutan mu akalingwan ne ning masa
Ing depat mu’t kapagalan menatili at memunga.
***
Inyang dating lang manyakup deng Kastila keti Kapampangan--at mabilug namu namang bangsa—sinakup da e mu ring balayan tamu nung e pati na ring isip, pusu at diwa tamu. Ginamit da ing kasalpantayanan at kasikampwan bang ipayakmul da kekatamu ing sablang kaburyan da bisa ta’t e bisa. Ginamit do reng katun at kartilya bang apatupad da ing kerelang kapagnasan a pamanyakup.
King kekaban ning panaun kulang namu megi tamung alipan karelang tataluki at tutupad king nanu mang utus da’t kaburyan. Tebili tamu ing disnan tamung kasalpantayanan at kalinangan at ing sarili tamu at kasarilinan ditak-ditak nang mengabating at mengakalingwan. Mitambunan ngan ing sadya tamung panugali at gawi at ing kerla yang telukyan tamu.
Kambe rang mengabating at mengakalingwan deti ila pin ding gawi tamu king panyulat at ding pigmulan a kawatasan, dalit pati na mu naman ding paralan king pamangulis, pamagdalit, pamanerak at pamangawang bale at gusali.
Ding kawatasan tamu daig da pa ing sinulat da ring pari. E la mu mapanuru, mapangaral nung e mengaring tuturu da’t yutus nung nanu ing sablang sukat tamung daptan. Karing dai a mituki-tuki milikas-likas ing gawing iti at angga na mu naman ngening kasalungsungan yang tutuparan at tatalukyan da reng kabalen a watas at talasulat.
Agya mang ding bayung sibul o anak a watas/talasulat ya pa mu rin ing keraklang gagawan dang paralan angga man ngeni at balamu ata e na magbayu ing gawing iti kapilan man, inya sa’t mangalakwan tamu anting Kapampangan e mu king panyulung tamu anting metung a timawang kalinangan e mu keting bangsa tamu nung e pati na mabilug a yatu.
E ta naman paring makasampa keng pulpitu--e ta malyaring sumulat a e ta mangaral? E malyaring sibuknan tamung sumulat king bayu ast aliwa namang paralan? Kapilan la kaya magbayu reng keraklang watas at talasulat a kabalen tamung Kapampangan?
***
Dake Talabaldugan:
galauran – (palagyu) kasku, dalampang; pang-baliwas a bangkang maki-bubungan. English – covered rowboat used in peddling or delivery of goods to and from the market. Alimbawa king pamangamit: “Sadya sasadsad la pa reng galauran keng palengking luma at mangaparas la pa anggang Baranggay Bitas.”
galáw/galó¹ – (palagyu) kimut, kislut, tugun, ugun. English – motion, movement; stir, activity. Alimbawa king pamangamit: “Makupad ya pa galo i Titung kesa keng lakad ning susung mula o pawikan.”
galáw/galó² – (palagyu) likut, galigatsu. English – handling or touching unnecessarily. Alimbawa king pamangamit: “Ulata nang bina ing gagawan nang galo ning taung yan kareng gamit da reng kayabe na keng tuknangan da inya pikakasaman de ngan.”
galgál – (palagyu) ayun o tugun ning dake o mabilug a katawan o nanu mang bage. English – trembling. Alimbawa king pamangamit: “Ala yang patugut galgal ing bitis nang mepaluput bitin ing baintaung pagkabye na mandakap ubingan.”
galíng – (palagyu) gelingan, kayapan, kebyasnan, kapantasan. English – skill, excellence; merit, perfection. Alimbawa king pamangamit: “Dakal na lang sinibuk dapot e de simbut galing keng terak i Karling angga man ngeni inya ya pa mu rin ing parating manyambut keng ligligan-terakan.”
***
IRIYANG KAPAMPANGAN: Ating adwang iriya kareng payung a parati dang sasabyan deng mangatwa kanitang mangalati ke pamu. Mumuna: E kanu dapat magpayung keng kilub bale uling pota mangabaldug la reng leypan. Kadwa: E kanu sukat magpayung kilub bale uling pota mangaklak ka. Ing mumuna mekad menibatan la keng payung mismu reng leypan inya mebaldug la pin keng magpayung kilub bale—e pa man mitipa. Ing kadwa mapalyaring buri nyang gamitan ning sinabi ing payung inya sasabyan na ita.
***
PAMIPALINO: Ing Kapisik magnasa ya at manwalang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kalinangan Kapampangan kapamilatan ding keyang dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan-panyulat a misulat king pigmulan at tune kulitan kambe ning dalise at mapagmasabal a pamisip at parasan.
Ing panyulat ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan. Ing Kapisik ala yang kikilingan a kapanaligan, aguman o ninu man nung e ing Lubusang Katutwan.
Malyaring sumulat king garciakragi@yahoo.com para karing kutang o munikala.