MIPAKDE ka kaluguran, simen mu at pakalimi
Ing yapse mung katuliran, sanakan mung e papakli
Mangayntulid mu naman, king istu at e king mali
E ka tumud kapilanman, nung mibabwa ka saguli.
Kapilanman ing baluktut, e makatud katuliran
Agyang ume mu neng palput, lilisya yang alang sangkan
Kabud-kabud mababagut, patye ume meng pukpukan
Mayap na mung mamaluktut, nung e tumud katuliran.
Masampat a katuliran, itang 'gang mayap a dapat
Ing mayap a katuliran, e ya dakal a lalatlat
Nung pali ing panusigan, mangakintal ka't mabalat
Nung bustan mung mipakanyan, itang mapinu sasalat.
Dapot ing tutu mu naman, agyang e mu man papasyag
Lunto't magbabo mu naman, salikut mu man mayagyag.
~Baluktut a Katuliran — Irvin Harvey Rivera (Siwala ning Maliwalu)
Darayas ya’ing lau’t sasapwak ne’ing bulan,
Ugtungaldo tapat mengaplas ya atsan.
M’ap ya pa’ing tapayan tutulu ya pawas,
Tukuran dungus na siwala kakablas.
King diwang melangi sekal mu’t binikti,
Ala kang damdaman king aksing ning alti!
Ing pusung mengaskad anting mabye batu,
Ikaskas me’ng bakal--kislap maglipatu.
Dapot alang daya ing magus kaniti,
Panyakalan me man ing digpa ning ‘isti.
Ing gatas king salu kabud manibatan,
Ing daya mamagus king uyat at laman.
Ing melanging bangke n’an me mang parayan,
Nanu pang tumulu king lwa o daya man?
Mete pamalsinta wawangis king batu
O metu’tanaman metampud meyabu.
~Daya ning Batu, Miguel Serrano, 14.05.04
***
Mapanamdaman. Mabaya anting tigsa. Balat sibuyas. Pikun. Sutil. Bagya m’ya tagkilan manasakit ya. Bagya ka mamiru mapikun ne. Makabusaktung yang makabusaktung parati. Daig ne pa ing kigli king Byernis Santu. Maslam ya pa lupa keng murang sampaluk o aslam sasa. Malyari mu neng panyigang king kaslam.
Ninung tumulang tau keng makanyan a bagya mung kabud mabubusit agyang alang kwentang biru. Dapat akreng makanyan ken na lang metung a isla o pulung bumye magdili-dili uling e da balu ing pamakipag-parang tau. Mekad atin lang mapilang kakaluguran. Mu pin ani la naman karela ugali o mapalyaring ila mu ring makapagpasensya karela.
Pengagli la ata king kusumisyun deng taung sutil. Kabayit na pa keti king masala makangisngis ne’t makabusaktung at dagdagan na pang gagang alang patugut. Ninung makaburi keng bingut a makanyan? Pati bau na, sasalingalngal ing kaslam a mamait-mait. Kasi naman sisingo ing kasalam ning ugali dang bala binalut o timbunan nyayta mamau pa mu ring anting mebangnas a basura.
Masyas la pusu at masyas la naman buntuk deng makanyan, kasi ing buri da mu ing matutupad. Makasarili la. Nung salungatan o kalabanan mu la, nung e da ka man pakipaten—e da na ka bularan at atwan agyang akasalubung mu la’t migadgaran na kayung tagyang.
Ila ring taung asna kaparatut mu naman. Buri da ilang bida parati—nu man karin, kapilanman at ninu mang kayarap da. Buri da karela ngan ing pansing a malyari dang akwa king nanu mang pamagtipun. Inya pin daig do pa reng bingut a kilikkilikan at bayu man malyari ita—miyadya n aka uling mangaylangan kang dakal a pamagpasensya keng makanyan a tau. Tau?
Ila mu naman ding manyaling kasabi, kakaluguran o pati na mu naman—kapalsinta, manyanggul o asawa! Kasi e do buri deng magsisti karela. Buri da kabud mu masanting a papuri karela. Nung wari keng pamamangan—buri da ing angga mung manyaman para karela. Manandaman la nung manakit lang dwi, E da buri ing manyime. Buri da susubu mu, lalangut at mamakmul mu. Asno kaselan uling balu da king sarili da ila ring pekamagaling at ala nang aliwa pa. Nung pasaup kang magobra, manyimpan pinggan—aru—lakwan da ka ren!
Ila den deng kabalat sibuyas dapot kapusu lang batu!
***
Dake Talabaldugan:
galumbáng – (palagyu) alun libutad ning dagat, alun laut. English – mid-sea waves. Alimbawa king pamangamit: “Nung e la mengadi mitsab ne sana ing paglayag da reng manasan uli ning masikan a galumbang.”
galunggóng/galunggúng – (palagyu) murang pang-aldo’ldo asan ulaman. English – big-bodied round scad. Alimbawa king pamangamit: “Sinzwa ne keng pane galunggung a ulma da ing kasaup da inya uyta mebating yang e oras.”
galura¹ – (palagyu) dalwari, dulawari. English – another name for acanthus ilicifolius. Alimbawa king pamangamit: “Nung e la mengadi mitsab ne sana ing paglayag da reng manasan uli ning masikan a galumbang.”
galura² – (palagyu) balawe maragul a saken nang Bisnu. English – Vishnu’s eagle/carrier. Alimbawa king pamangamit: “Sebyanan ne ning galura ing denas a yang balang mantun karing ebun nang simsam na ning dagat.”
galusgós/galusgús – (palagyu) malalam a galus, kudkud, galayid. English – deep long scratch on skin or surface. Alimbawa king pamangamit: “Magmupisa keng intud angga ne keng lele pusad ing galusgus nang Istang uli ning suksuk atakiran na.”
***
IRIYANG KAPAMPANGAN: Ating iriya da reng Kapampangan ortelanu at deni ring amanwan da: Neng kanung bayu ing kabilugan ning bulan kanita masanting tanam bini at kaybat na ning kabilugan o potang parunut ne—kanita naman masanting miyalis o milipat kareng suli a tutubu nang masalese. Ita kanung neng kabilugan na kanita ya manyalbag kapamilatan ning aslag nang sustansya kareng tanaman inya nung e mabiga asno pangataba, asno karakal bunga deng nanu mang mamungang impun tanaman at asno kalabung at pangataba reng gule. Mekad pauli ning ambun a maging bunga ning aslag ning bulan, ne abe?
***
PAMIPALINO: Ing Kapisik magnasa ya at manwalang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kalinangan Kapampangan kapamilatan ding keyang dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan-panyulat a misulat king pigmulan at tune kulitan kambe ning dalise at mapagmasabal a pamisip at parasan. Ing panyulat ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan. Ing Kapisik ala yang kikilingan a kapanaligan, aguman o ninu man nung e ing Lubusang Katutwan.
Malyaring sumulat king garciakragi@yahoo.com para karing kutang o munikala.