Garcia: Saken Kapampangan karing napus a dalambanwa (Kapampangan Transport Systems through the Centuries)

“Inyang malati ku, linub kung kutseru,

Sira ya’ing kalesa, pile ya’ing kabayu;

Saplid na kung saplid miras ku Apalit,

Bala nang apu ku, e na na ku akit.”

-Senayang Basultu Makabebe

Magmula kanitang bayu la pa dintang deng Kastila angga na ngeni, dakal na ing pamagbayu kareng saken keti Kapampangan at iti bala-balaus pa mu rin angga ngeni. King pamaglakbe da reng kabalen tamu, mayayakit ing dakal a bage at masasalamin ing kabilyan da bye.

Inyang panaun ala pang paralan king pamaglakbe karing dalan gabun subali king pamangamit karing sarili dang bitis ding tau o king pamanyake king gulut ding kabayu o damulag o nanu pa man, kabud at pane mung kareng danuman la lalabas deng tau bang makapunta la king nukarin mang dane buri dang dasnan. Kareng ilug, sapa o keng dayat malat la daralan bang makapaglayag. Inya sa’t deng dane o places makapalagyu la karing sapa o ilug. Alimbawa: Sapang batu, sapang pari, sapang balen, ilug libutad, atdpa.

Inyang dasnan do reng dayu ring kekatamung pipumpunan, pamaglayag ing pekalaganas a paralan ning pamaglakbe o pamaglaut kanita. Keraklan kanita karing memalen byasang mamagse o gumamit paglayag - babai o lalaki, matwa o anak, maluka o mabandi. Keraklan kanitang palipi makibandi lang agyang metung mung bangka o paglayag anti king nung makananu kang manakit kotsi o TVngeni karing balang bale.

Deng pekamaragul awsan da lang “karako” o “barangge”; tutuki kanita reng “biray”; katlu deng “paro”; kapat ila pin ding ‘binta” at kalima ila ring “kasku” at ding “baloto” o bangka a angga man king panaun ayti magagamit la bista ma’t abibilang na la mu aring taliri keng karitak. Kanita babagsen la ngan deti, maki-layag la o mekad tatakaran. Nung kauran, magagamit la reng pikapit-kapit a sapwang sagin o kwayan a mibansagang “lamu” o “balsa” karing aliwa.

Deng “karako o barangge” ila ring pekamaragul at pekamarakal a malyaring isake – tau man o bage. Ila reti reng gagamitan dang panatad karing ari o rajah o maharajah, asawa na o rani o maharani, pati na anak da, ipus da at galame king panibalan dang kayaryan o balayan mengari karing pandita, datu at ding kayantabe rang kawal bang manglwalu karela.

Deng “biray” ila naman ding gagamitan dang panglumpung o pakilaban. Deti atin lang tuklwanan ding “laksamana” (admiral) a pekapun ding ukbung pang-dagat a makalibutad at makatas king “biray” at kambe da reti ila ring “lantaka” o “cannons”.

“Paro” o “paraw” no man ding gagamitan da kanita ring ukbung panglumpung o panaun na ning kapayapan, ila ring pambaliwas da o gagamitan panasan, pamarus-parus, pandakap paro, ulang o sugpu kapamilatan ding “kimput”.

“Binta” no man ding baloto makilayag at maragul bagya karing baloto. Deng baloto o bangka ila pin ding paglakbe nung malapit mu ing pupuntalan at ila ring pekamalating saken pangdanuman. Karing sapa malyari la kasing dumalan e mengari karing paro, biray at karako a binang maragul, malapad at inya e no mipagyu.

Karing palengki deng “kasku” ila naman ding paglakbe da para kareng pamisali dang gule, bungang tanaman, o nanu-nanu pang malyaring pamisali.

“Lamu” o “balsa” la reng saken ampat lulbug. Atin mu namang tete awsan dang “tete-matsin” a malyaring labasnan da reng tau nung daralakit la kareng adwang misusumangid a dane nung ing ilug o spa makalbug la.

King panaung kasalungsungan, ding paro, baloto o bangka at lamu ila namung magagamit pa angga man ngeni neng maglakbe la ring mapilan king Mawling Kapampangan. Makanyan man, king panyatang ding saken pang-gabun diritak lang pabagya-bagya kaybat dang mebating na naman ding meralas megamit inyang mika-dalan na lang malyaring tuklwan ding saken a minuna kareng ngeni.

Kareta (o gareta kareng aliwa) karosa, kalesa at karetela la reng minunang megamit keti anting paralan ning pamaglakbe king gabun. Miras lang anggang pulumbanwa ning 1960 deti at tunggal-tunggal nong mengagisan at ngeni ing San Fernando na mu ing ating kalesa at maglakbe lub namu ning kabalenan.

Deng karetela ila ring lakwas dakal a datukanan keng gulut ning saken inya mayayakit la kanita karing palengki bang saken ding dakal pemalengki o akutan. Kanitang datang la ring gagamitanang larung saken, kaybat ding makiparugang – mika-tricycle a sisikaran ding gagamit bang sumulung la.

Karas ning panyatang ning pulungbanwang 1960, miganap na ing pangabating at pangayalilan ding sadyang buri dang saken ding tau karing kotsi, bus, pati na motorcycles. Agnan niti ing pangarinatan da e mu ring ilug at dalan nung e pati na ing angin pauli ning panyulung kanu a magkalub naman miyayaliwang lingasngas manibat karing saken a gagamitanan dang laru.

***

Uyni naman ing ambag nang pasibayung Johnnef G. Mendoza (ning pelikulang “BalikBalen” at “Ing Talapangatul”) ning Canoga Park, California:

Ating driver a mamasadang saken a four wheel drive, king gilid na ning saken, makalage 4x4 at balang parada ne ning driver potang mag miryenda ya o breaktime, kabalik na susulatan deng =16 bilang pakibat mo ketang 4x4 = 16, ing gewa na ning driver ginastus ya pa rugu ba ne mung abalik keng sadya nang pintura.

Misan migmiryenda ne naman at nyang kabalik na, silatanan da ne naman itang 4x4 na dininan dane namang =16. Ing gewa na ning driver pepabayu na ne naman pintura pero bang kanita e na mikatlunan pa ita pepasarya naneng pa dinang =16. Ngana king isip na, siguru naman e da ne bugkan o “spray-an” pasibayu=16 ini ngana.

Manyaman yang mekapangan ing driver uling balu na ala nang makibat ketang 4x4=16. Oneng inyang kabalik na mebigla ya, ing lege da naman keng saken na itang (/ ) CHECK SIGN bilang sasabing correct o makatud ya.

***

Nung nanu man ing mali king Kapisik ayni, agkatan da kayung paralang sisti o pamitulid. Malyari kang magparalang sulat o mambag kawatasan, kapusungan, balita, munikala o sisti. Parala mu kabud o iyaus king kek’ong talasuyung talasulat king text o cp: 0919-6940-224 o king email: garciakragi@yahoo.com. Ipisik me, abe!!!

Trending

No stories found.

Just in

No stories found.

Branded Content

No stories found.
SunStar Publishing Inc.
www.sunstar.com.ph