Garcia: Metung a Parangal: Ing Aklat a Garalitang Kapampangan nang Imang Neni

(An Encomium: The Book on Study of Kapampangan Language by Dr. Evangelina H. Lacson)

DAKAL na lang bina ring migtangkang sumulat king garalita ning amanung Kapampangan. Ketang pepalimbag ne ning melapupuring Felix Galura y Napao ning Bacolor ing keyang Sanayan a Malagwang Pipagaralan king Amanong Kastila king Kapampangan ketang 1915 (kaybat neng sinulat ing Gramatica Castellana king Kastila) pigkamalyan de ring aliwang mekabalita kaniting aklat king iti ya ing panenayan da ring sablang garalita ning amanung Kapampangan.

Ing kadwang migsadyang sumulat kaniting garalita ya kabud ing pengari kung lalaki, i Zoilo J. Hilario. E ne ikwang a yari iting malambat na nang pisasadyan isulat uli ning bigla nang kamatayan ketang Hunyo 13, 1963.

Dakal ing abalu ku king pamangawang garalita kang Dr. Anicia H. del Corro uling maralas atin yang panaun asingit king keyang alang likat a pamagaral para karing anyaya ning Akademyang Kapampangan ban munye yang lectures karing seminars mi. Ibat ya mu naman kaya ing mumuna kung pegaralan a garalitang sinulat nang Maria Luisa Y. Castrillo ning University of the Philippines a pemansagan nang Pampango Syntax ketang 1955.

I, Dr. Jeramias D. Calagui, dakal ya mu naman sinulat king amanu tang siswan. Ketang 1971, sinulat na la ring: A Linguistic Description of Pampango at ing Unique Features of Pampango Syntax. Deting mebanggit a kasulatan misulat la ngan king amanung Inglis.

Ing awtor ngeni yang mumunang diling mengangas gumamit Kapampangan kaniting garalita ning amanu ring pipunpunan tamu at ban malagwa reng ayntindyan ding kayanakan, makayakma ya king balarila ning Pilipinu at king grammar ning Inglis, agyang dakal la e pamilupa king syntax da.

Ding nunu tamu bayu ing panyatang ding Kastila misulat la ring karelang abakada (kulitan o pamagkulit) e king pamanyulat Romanong tutukyan ta ngeni, nune karing anas a e na ngeni magagamit. Ding titik a mayayaus vowels king Inglis (a,e,i,o,u) mayayaus lang kakatni king Kapampangan, at ding consonants mayayaus lang makikatni.

Ding prayling Kastila e ra la tirung Kastila ring Pilipinu nune ila ring megaral sinulat at migsalita king mana tamung amanu. Inya ing pamanyulatmap (orthography) ding Kapampangan megulu yang anting "sikolung abaka."(Abaka fibers worth 7.5 centavos during the Spanish Regime.)

Muna inalilan da ing sadyang pamanyulat Pilipinu king karelang pamanyulat Romano. Subali kanita, deyu re ing titik a / k / at inalili ra la ring / c / at / q / uling ketang panaun ayta, ing salitang Kastila ala yang / k /. Iti patutwan nang Padre Diego Bergaño king keyang sinulat a Vocabulario de la Lengua Pampanga ketang 1732, king bilungan 185, ing makatuki:

Ding amanung magsimula king / q / at ding amanung maki / c / mengabayu la uling ing Kapampangan e ya mikamakanyan a titik at ikaming Kastila pinilit mi ing sadya ming pamanyulat uling ing Kastila ala yang titik a / k / .

Dapot agya mang ding Kastila pepalub da ne ing titik a / k / king karelang alfabeto, ating pa mu rin karing mapilan a kaKapampangan a mas Kastila pa karing Kastila at angga man ngeni pakakawani re pa ing titik a / k / king karelang pamanyulat.

Ding anak ning Pampanga, nanuman ing tikyan dang pamanyulatmap, tinayis de ing kaysipan da king larangan ning malagung kasulatan * anggang dinatang ing panaun ayalak deng suryan mayap at lalu reng pakinangan ing atipun dang kalinangan** ding nunu ra.

Ing garalitang iti ya ing mumunang diling bunga ning maragul at mataktak nang lugud ning awtor king amanung Kapampangan.

~ Dr. Evangelina H. Lacson, Paunang Salita king Aklat nang "Garalita"

***

Dake Talabaldugan:

laksamana - (palagyu) pekapun ning biray o karako. English: admiral. Alimbawa king pamangamit: "Ing bayaning Aring Tarik Bangko Suliman ya ing laksamana da ring linusub a karako at biray king Bangkuse."

laktáw/laktó¹ - (palagyu) pamaglagpas/pamaglagpus, pamaglugsu, pamaglakbang. English: skipping over. Alimbawa king pamangamit: "Maragul ig lakto ning pangatagal nang Pidyung kang Peping inyang misiglulu lang makabisikleta paukyat king Bunduk Alaya."

laktaw/lakto² - (palagyu) pamaglakto, pamagliban. English: omission. Alimbawa king pamangamit: "Ing lakto gewa nang Buru keng sukat nang yatad a apulung sakug yelu king Paralaya meging walu na mu uling melaso dapot e na naman sasaryan."

laktaw/lakto³ - (palagyu) liban/pamagpaliban. English: by-passing. Alimbawa king pamangamit: "E mayap ing lakto tamu keng upaya da ring manungkulan dapot makatud mu naman nung lalabis na ing dapat dang pamanyamantala"

ladlád - (panguri) makaladlad, makabukaka, makalatag, makabuyayag. English: undolded, unfurled. Alimbawa king pamangamit: "Ladlad kareng talasampantaya ing katutwan dapot deng mung tapat at dalise pilibluban ilang makasanak."

***

Gawing mekalingwan karing Kapampangan!

Mekalingwan na ing senayan da ring memalen king Mawling Kapampangan a pamangawang daung paglayag o bangka lalu na retang manngaragul anti kareng karako at biray. Ditak na la mung paro deng magagawang maragul. Magagamit na lamu keng pamanasan o pamanakut pamisaling asan o nanu mang malyaring akutan. Makanyan man, nung ati mang paro magagawa pa aliwa na retang madudukit keng metung mung buung impun tanaman. Mekad e na mu naman lumambat a mipatuknang na iti uling makapagawa na lang tete mangaragul deng manungkulan ngeni.

***

Maligaya, makabaldugan at mapayapang aldobeytan king kanakung pakamalang kakaluguran -- Jasmin Batac-Mercado king kayaldawan na ngeni -- ka-9 ning Oktubri.

***

PAMIPALINO: Ing Kapisik magnasa ya at manwalang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kalinangan Kapampangan kapamilatan ding keyang dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan-panyulat a misulat king pigmulan at tune kulitan kambe ning dalise at mapagmasabal a pamisip at parasan. Ing panyulat ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan. Ing Kapisik ala yang kikilingan a kapanaligan, aguman o ninu man nung e ing Lubusang Katutwan.

Malyaring sumulat king garciakragi@yahoo.com para karing kutang o munikala.

Trending

No stories found.

Just in

No stories found.

Branded Content

No stories found.
SunStar Publishing Inc.
www.sunstar.com.ph