(Why is the Kapampangan far from being infected by disease?)
“O bako! O bako! E ka gasulgasul,
Balu mu na bako lipit ing panaun.
Inta retang paro karin la maratun,
Iking sanap-sanapan, king sanap-sanapan a malino danum.
Sasabyan da apu detang mamalita,
nung lumbug ne’ing lado ala nang masala.
Inta retang batwin ampo detang tala,
e no wari sumlag, e no wari sumlag keti king masala?”
~O Bako! O Bako!
Lumang Basultung Kapampangan
“Tinanam kung kamantigi, libutad na ning paligi.
Memunga ya’t minyalapi uli ning sintang malati.
Tinanam kung pakayungkung, libutad na nitang payung,
Mmamunga ya’t manyalapung uli ning sintang maragul.
Ing baril kung e mamakbung susuklab ya lalam danum,
Manikwa yang susung dagul, bulung lara ampong kangkung.”
~“Tinanam kung Kamantigi”
Lumang Basultung Kapampangan
***
Nung karing milabas a dangak ning Kapisik atalake o’t saguli lang miyawa keng sakit deng Kapampangan, ngeni naman pisabyan o’t masakit lang miyawa deng Kapampangan keng sakit a makayawa, lalu na ing ChinaVirus a liligalig king kasalungsungan kekatamu keti king Kapampangan, mabilug a bangsa at keraklang bangsa mabilug a yatu.
Ing Kapampangan masakit yang miyawa keng makaywang sakit uling malinis ya keng kayang pamikakatawan, pamibale-bale at king kayang mula at lawta pati na king kayang pamisip at pilubluban. Makananu?
Deng kabalen, keraklan karela, mailig lang mandilu at daraptan da iti agyang makatatlu kilub ning patingapun. Iti agya mang panaun ning kauran o ning dimla. Maselan ya ing Kapampangan pangaratang keng pamikakatwan. Buri na mibiblas yang mibiblas at e ne man miblas nung e ya mendilu. E usu kaya ing papisik-pisik mu o imung mabilisan. Asne pa kalambat mandilu at nung mandilu ya--ngana pin ning kasebyan--“Ya rin itang mandilu--manggugu!” Atin yang tabu, atin yang sabun at gugu at pati na bugang panamalid.
Balang kaybat nang mengan, almusal, paugtwan, apunan at pati na pakawasa--tambing neng manyugigi o mag-toothbrush.Kanita ping minuna agyang asin mu o bisangsang a balat luyus kanu, nganang apu ku, manyugigi la reng kabalen. E da apibata ing e la mag-toothbrush. Buri da mabanglu lang mabanglu inawa at makadya agyang kapilan marap kaninu man. Atin lang “Close-Up confidence” ngana pin nitang TV commercial kanita.
Nung e ya man makapandilu agyang manimu ya mu nung marayu ya keng pibale-bale na uling atin yang pidala-dalang sabun at toothbrush/toothpaste nu ya man munta. E na buri ing atin lang asabi kayang e ya mabanglu at e ya malinis piblas. Inya sa’t mibiblas yang mibiblas o mamalit yang imalan parati. Bagya ya mipawas, mibals ne. E na buri itang daralikat ya keng pawas.
King pibale-bale asnya naman kalinis ing kabalen at mayayaklit iti kareng palis, basan at panyaluk a makakalat karing suluk ning pibale-bale na. Ing tukuran nang eran atin yang pispisan. King buntukan ning eran, atin ya namang pipispisan.
King mula da, makakit kang makatumpuk a bulung tanaman a darapugan da at alang makasamut a plastic o aliwang layak.
Kabud palub na kang bale atin pa mu ring pipispisan. At karing dakal a pibale-bale akit mu ing e do papalub deng sapin da at lalakwan da la reti keng tukuran eran o bayu ka lungub bale. Nung atin mang paka-sinelas kilub bale, deti ring pambale mu at e do titipa o papalwal bale reti.
Ing isipat pusu ning Kapampangan mandatila yang malinis uli ning makapagpadalise pamiganaka king Nwan a lagyu ning Apung Ginu. Mag-rusadyu ya at mibule-bule. Ing pangadi at pamiganaka karing amanu ning Apun Ginu makaragdag makapagpalinis mu naman kareti.
***
Dake Talabaldugan:
liksi (palagyu) kalisyan, sigla/kasiglan; saligoso/kasaligoson, galigatsu. English: extra active, bouncing, liveliness, animatedness, energetic, spirited, vivid, alert, activated, brisk, elated, frisky, airy. Alimbawa king pamangamit: “Mayayakit ing nung nanu ing kakanan na ning anak e mu kabud keng kayang liksi king pangimut nung e keng pamanisip at pamagpasya.”
liga (palagyu) liga, linaga, madanum o masabo pangalutu. English: boiled, food that is cooked in boiling water. Alimbawa king pamangamit: “Manyaman ing liga kareng gandus kaybat samutanan lang ungut at mayumung matuling at budburan linga.”
ligalig¹ (palagyu) kaligaligan, gulu/kagulwan, alingasngas/kalingasngasan, gusut/kagusutan, gutgut/kagutgutan. English: trouble, problem, issue, bother, inconvenience, worry, disturbance, chaos, disorder, unrest, anxiety, dilemma. Alimbawa king pamangamit: “Daratang ing ligalig karing tau agyang e d aman pagnasan iti at antita mu naman daratang ing lunas.”
ligalig² (palagyu) ligamgam, ligatung, tigatig, gutgut. English: perturbation, anxiety, commotion, confusion, disorder, disruption, disturbance, agitation, anxiousness, apprehension, concern, distress. Alimbawa king pamangamit: “Ngening katlung duminggu ning panglaganas a pamanyabat e ta na ayampat pa ing ligalig a maging bunga ning danup ding memalen a pakakalulu.”
***
SADYANG GAWI DA RENG KAPAMPANGAN
Inyang ala pang refrigerator at asasaling yelu, deng kabalen tamu lalu na kareng dane danuman ala lang pipagparimlan pamangan o inuman nung e mu ing papalbug do keng lele dang sapa o ilug ing nanu mang buri dang dimla. Itali o iyabtas da mu ing lulanan o nung inuman ita, idatuk da keng boti o garapang tutoto dang manga kapitnang aldo ba’mung dimla. Nung kapilan la malalam pipagbabaran kanita la lakwas masikan at masalusung dimla at pati ing agus magpabilis mu naman keng pamagparimla.
Ngeni, ala na ita. Mekad deng mipaninum alak daraptan da pa dapot keraklan king pamangan o inuman karen namung refriferator da paparimlan o malyari mu namang keng ice box a maki-yelu at asin.
***
PIGAMPA: Ing Kapisik manalig yang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kapampangan kapamilatan ning pamipasigla king keyang Kalinangan—ding keying dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan.
PARASAN: Pagnasan na niting ing paralan ning panyulat at sablang dake ning Kalinangan tamu a telukyan ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan.
Malyaringsumulat king garciakragi@yahoo.comparakaringkutang o munikala.