“MITAGMU’ing milabas
at ing payntungulan
arap ning mesorang
kasalungsungan
e ka man binulad,
emu man pinsingan
o, mapagmaragul,
o, sari kasutil,
o, dakilang bulan!”
-- Mikk Benares,
“Dakilang Bulan”, 09.29.15
“mayumung lawiwi daig ing panilan
king panimanman mamyalungan
anting talubang king mula ning kalimbatawan.
tambing mebating anting mispak a bulang lebulan
ning bingut a sinalipapo asuk king lawlta,
mesaul king alipatu ning milalablab
a aligwat ning timyas mu.”
-- ImpunSigwa, “Dakilang Bulan”, 01.31.18
“Ninu ing makamale
King salusu ning bigang lalabas
Susulapo ning anging amyam
Kaliwas ning abagat?
Balang metung mimisip
E ya malyaring dugpan ning nanu mang sigwa.
Deng mung aliwa!
Aliwa yaku.
Deng mung aliwa!
Ninung makamalit
King pirapal ning bye pangsamantala
Tataginis ning balang aldo
Kanglas ning balang bengi?
Balang tau e makaisip
A ya malyaring dakpan ne ning kamatayan.
Deng mung aliwa!
Aliwa yaku.
Deng mung aliwa!
Alang bisang mye pansing
King maslag a katutwan.
Pipilinan da pa ing lintwang ning pamangalingwan.
Kabud datang na ing mitakdang penandit
Ing katutwan lakwas dang e buring akit.”
-- Miguel Serrano, “Deng Mung Aliwa”, 2.19.06
***
Bala napun mu ing bayung banwa, ne abe? Ay, napun mu pin ing bayung banwa?kasi naman lunar calendar ing tatalukyan da. reng Isik! Ing kekatamu yapin ing awsan dang Gregorian calendar. Agpang ya keng Vedic culture o kalinangan kanita pang minunang panaun bayu la pa mipakilala ing Julian at Gregorian calendar.
E kareng Isik tutung menibatan ing Lunar calendar nung e karing Indyan o kalinangadha.n ning Indya, a king panaun a linto ya’t menaral I Ginung Buddha. Deng Buddhist ilang makyapus uling king Indya la naman tubu at karin ya ing pigmulan ning Buddhism o kasalpantayanan a ibat karing aral o turu nang Siddharta o Ginung Gautama Buddha.
Keti Pilipinas pigmasusyan de pin ing Bayung Banwa deng Isik napun mu. Nung ati ka Menila asaksyan mu ing aldo’ldo a pamaglimbun da kareng awsan dang “dragon dancers” karing dalan king Binondu at Santa Cruz a magpagalo king gawa king papil a tanda ning nung nanung banwa o nanu ya ing kaladwan o animal a nu ing bayung banwa ya ing pekasagisag na.
E ka milabas-labas keng karakal da reng taung manalbe kareng talaterak bakunawa o dragon dancers a libut-libut at teterak kabang lilibut la karing dalan. Kambe da reti ila ring manigtigan a lawiwing Isik ing papyalungan da. Pakakalat la reng mamisaling miyayaliwang bungang tanaman pati na ring mamisaling tikoy o ing peka-kalame misalubung da pati na reng awsan dang pampaserti kanung nanu-nanu pa.
Ating manyingle kastanyas a pakakalat king mabilug a Binondo at Ongpin. Dakal la naman deng mamisaling pamangan, pyalungan, imalan at kasangkapang miyayaliwa mu naman.
Ing bulan ayti ning Pebreru pikabalwan a pekamakuyad yang dili karing bulan at neng balang kapat a banwa midaragdagan ya pang aldo, inya sa’t nung mibait kang Pebreru 29, bala mung kapat a banwa sukat magmasusi king aldobeytan mu. Sisti da kareta “kulang la naman kanu anti ing bulan ning Pebreru.”
Bala pin masulit ing mibait Pebreru 29 uli ning sisting ayta, dapot e sukat antita.Deng tau mu naman deng mangawani keng bulan a mesabi at inya pin dakal na la ring mangutang at papautang mu naman. Uyta mepilit yang lumwal ing Kapisik ngeni.
***
Dake Talabaldugan:
1. mikuluputan (pangdiwa) mikulaputan, milikwan, ating kinuluput o kinulaput, liniko, pinaluput, pinalipit. English – something coiled around someone or something. Alimbawa king pamangamit: “Mikuluputan ya kareng metung a lipi ding kuyug a ubingan ing anak nang Entung inya silaban na la ngan kaligtas na king anak. Na.”
2. mikulutun (pangdiwa) mitaling padurut, makabalibul, makapadurut paulit-ulit. English – something got tied up like a string, rope, or other things. Alimbawa king pamangamit: “Lalabas ya ing baintaung makabisikleta inyang mikulutun ya keng parugang na ing kawad a maimpis inya mitomba yang bigla kabang susulung ya.”
3. mikulyon (pangdiwa) mikulyawan, migulisakan, migulyawan, migulyon, misabyanang matas a siwala o pagulisak. English – get shouted out. Alimbawa king pamangamit: “Asne rugu kagaga ing bingut inyang mikulyon ya keng atsi na agyng mamiru ya mu kaya uling bala na tutwanan.”
4. mikumari (pangdiwa) adwang taung ing metung megi yang tegawan ning anak o kamaganak na; mikalugurang adwang babai o babai at lalaki. English – two persons, one stood as godmother to one’s child or relative; female friends, female and male who are friends with each other. Alimbawa king pamangamit: “Mipate la pamo reng adwang babaing e agad mikilala kaybat abalu dang mikumari la inyang mitagmu na la keng tanggapan ning baranggay.”
5. mikumkum (pangdiwa) minyalikut, mipampan, menakap tutung kapanamdaman. English – held back one’s true feelings, especially bad ones. Alimbawa king pamangamit: “Ngeni mu mibulalag ing mikumkum a sakit na lub ning kakaluguran ming malambat na palang ating sinta king metung kekami, ngening meko ne keting bangsa.”
***
Mikasing-kabaldugang amanu tamu
Deni ring mepiling amanung mikasing-kabaldugan king aldo iti:
Saguli – mabilis a aske ning panaun. Mabilis mung milabas o maganap.
Penandit – saguling dake ning panaun a ing pamiyaliwa na king saguli ya pin ing magagamit ya anting malating sukad ning oras (king Kepampanganang Kastila).
Sinakurap – Penandit a simbilis nang milabas ning kurap ding mata. Mipyak ka mung bagya?kamulagat mu milabas na.
Sinakildap – penandit a singkuyad ning pamangislap ning kildap. Misara ka mung bagya?kabusni mu mata milyari na.
PANAGKAT: Nung atin pung mekalingwan, melakto, kulang o mali karing amanung megamit?pakisulatanan o pakitext o call ing Kapisik. Pisopan-sopan tamu ing belwan.
Dakal pung salamat.
***
Salamat pung dakal king pamanangkilik keng Kapisik at SunStar Pampanga. Malyari ko pung mag-email keng kek’ong talasulat king garciakragi@yahoo.com, mag-text o maus para karing kutang o munikala: 0942-3924-399 o 0945-3795-270.