“Sagsagan ne sana ning aldo ing kanakung katawan at pikarine da ku ring kanakung kababaynan nung makipagkasundu ku karing dayung Kastila!”
~Aring Tarik Bangko Suliman Kayaryan ning Makabebe, 1571
“Kanyaman bumye king sariling balayan
Nung alang alipan at laganas ing kalayan.
Balen susupilan mibangun bang lumaban mu naman
Ing paralaya sumala ya king aslag na ning kalayan.
Ing balen kung Pilipinas gabun ning gintu at bulaklak,
Palsinta ing king keyang palad, miyampang legwa’t ligaya.
At king keyang yumi at legwan, ding dayu agayuma na la
Balen ku mesukul ka, mikutkut king dusa.
Ayup man malayang sulagpo, ikulung me at manangis ya!
Balen pa kayang sari-timyas, ing e magnasang mibulus ya?
Pilipinas kung kanakung palsintan, pugad ning lwa ku’t kakalulwan,
Ka’kung pigampa akit da kang sari laya.”
“Balen Ku” milikas king Pigmulan a Dalit ─“Bayan Ko”
Da ri Jose Alejandrino: Kawatasan king Kastila
Jose Corazon de Jesus - Sunis King Tagalug/Constancio de Guzman - Lawiwi)
***
Anggang e mebating ing metung a bage o agyang tau keka, e me abalu nung makananu ya kaulaga, kakamal. Agyang para keka asne kalating bage o asne kalati saup at kabaldugan king bye mu, kabud mabating ne at e mu ne akakit, e mu ne agagamit, ananabangnan o e mu ne akakayabe, akakasabi akakatalamitan─kanita mu ne panamdaman. Kanita mu ne pagdulapan at abalu nung makananu ya kaulaga keka.
Ing kalayan metung yang bage asna kaulaga para kekatamung memalen, at nung mabating ya iti keraklan magkasakit tamung bumye pa. Iti ing dalerayan ning lugud o pamaglugud kaninu man. E ka malyaring lugud tutwanan nung pemilit na ka mu ning pagkaluban mung lugud. Kamatutwanan, e lugud ing lugud nung mekwa king pilit, pamatakut, o sulsul kapamilatan ning nanu mang bage.
Ing kalayan a sinupil e ya mibata king kekaban ning panaun. Anting ayup a makakulung king awla−datang at dating ing aldo−mantun yang paralan bang makalwal ya at makatakas king pangakulung na nu ya man katibe at karagul ing awlang pikukulungan kaya. Ayup n’ya mu pin pantunan na pa ing kalayan mibulus bang makasulagpo ya king lawlta at sangaban na ing sagiwang angin kilwal ning pikulungan nang awla, lakwas na ka mong taung lakwas ating isip bang abalu ing ulaga ning kalayan.
Lakwas yang maulaga ing kalayan king pamakiyutus king Apung Ginu, ing sibul ning kalayan at lugud. Ing lugud a pemilit mu o gemitanan pamatakut e mimiral king kayaryan ning Dyos. Uling ing lugud makayagpang ya king kalayan. E tutu ing lugud a alang kalayan. Inya sa’t ing Apung Ginu e na katamu lelangan a pakasukul king kaburyan na. Pigkaluban na katamung kalayan luguran Ya o ali; suywan Ya o ali; mandatila king lele na o kayaryan na o mantun ligaya nu ta man pagnasan.
Antita mu naman keng labwad ayning tutuknangan tamung pangsamantala. Alang pamangan a manyaman, alang pagkeran a asna kanyaman pitudturan, alang salaping limpak-limpak ing malyaring ipambayad da keka para mu ilako da ka kalayan─makananu ka man kailig mangan manyaman, makananu ka man kailig matudtud manyaman o makananu ka man kaburing mikarakal salapi. Nung ala kang kalayan e ka makapibata. Mantun at mantun ka mu ring paralan bang lumaya at agawa mu ing buri mung gawan a alang mamilit, uling maulaga keka ing alang sasabi keka nung nanu at makananu ing gawan mu.
Likas keka ing maging malaya. Likas keka at agnan mung mipangagli at misapwak king yatung iti ing kalayan.
***
Dake Talabaldugan:
milalwalan (pangdiwa) milulwalan; ating lulwal kakalwalan/kalulwalan. English – having emissions, something gets ejected or emitted. Alimbawa king pamangamit: “Agyang luma ne ing tubo ning gripu king bale ming matwa milalwalan ya pa mu ring masalusung danum neng bubusni mi ya.”
milalwalu (pangdiwa) mipanglwalu; mipagmalasakit; pakilaban, pagmalasakit, pagmasabal ing balang metung. English – fighting for each other; caring or taking care of each other. Alimbawa king pamangamit: “Akakit mu lang e miyayabe maralas deng mikalugurang den dapot milalwalu la neng daratang ing kapanyubukan at kagipitan.”
milamakan (pangdiwa) midinan o mipagkaluban lamak. English – been given a gift or more; gifted. Alimbawa king pamangamit: “E makasdan ing sablang agagawa nang Leonora uling kabait na meyakit nang milamakan ya king dakal a katenakan lakwas na king pamanimunu.”
milamanan (pangdiwa) milamnan mu naman; mirinang laman; mikalaman, e na kalubkuban. English – having contents; containing or filled with something or things; became full, empty no more. Alimbawa king pamangamit: “Likwan n’ya mu kanu ing salakab na keng tukuran dang eran milamanan yang asan kaybat minuran masikan.”
milamangan (pangdiwa) atin linamang, atin mekatagal, mekalagpus, mekasaul o mekasambut. English – got overtaken, overshadowed, defeated, won over. Alimbawa king pamangamit: “Agyang mesambut yang mesabi ing manuk da, e ne man tutung milamangan uling mepirayit ya kanu ngara.”
***
MIKASING-KABALDUGANG AMANU TAMU
manik – mukyat kapamilatan ning pamandalan king eran.
mukyat – munta king bage matas, mekad king bale o gusaling e daralan keng eran. Malyari mu naming mukyat karing bunduk.
manalukyat – magagamit neng mumunta king matas a bale, gusali a e daralan eran nung e king aliwang dake ning bale o gusali. Magagamit maralas neng mumukyat kareng impun tanaman.
sampa – munta king lakwas matas a bage—bale o gusali; magagamit king pamanukyat karing mangalati mung bage matas bagya.
tumas – magtas, manik bang miras king matas a bage o dane.
tuklu – dalpak la ring bitis king lakwas matas a bage. Malyari mu naming damusak, dapot ing damusak e naman mangabaldugang sampa o tumas,
***
Salamat pung dakal king pamanangkilik keng Kapisik at SunStar Pampanga. Malyari ko pung mag-email keng kek’ong talasulat king "garciakragi@yahoo.com, mag-text o maus para karing kutang o munikala: 0942-3924-399 o 0945-3795-270.