Pansingan ta ne man pa ing Tarlak
(Let’s take notice of Tarlac this time)
“Kagabak ning dulum sumiro ing sala,
mitabi ing lulam sinibul ing diwa,
ing indung milugmuk king lwa at palyasa,
myuman yang tiniman mibuklat a tula..!
Nanu pa ing kulang? Nung sabyan ala na,
dapot, baket ngeni...indu kikyak ya pa?
E wari tiniman king panga-bangu’na,
baket angga ngeni...! tina lang lwa ding mata?
Ding mete...mete la; e no pagsalbatan
uling mepulid lang manlwalu king tibwan,
ing kasi-sindak na ning pusu nang simpan
ya ing salukuyan a ngeni kagulwan...”
~”Kapilan Kaya?” (When may it be?)
Jose M. Santos, Tarlac, Pebreru, 15-19, 1968
***
Tarlak. Mangabaldugang lagyu ning tanaman a kabas ning atbu o sugarcane. Atin pa kaya kareti ngeni karin? Balu de pa kaya reng memalen karin nung akit de man ing tanamang tarlak? Anti mu naman karing tanaman a pemalagyu da karing balen a minunang mekilala kareti—Kalumpit, Kulyat, Apalit at Mabalakat.
Ing Lalawigang Tarlak sadya yang sakup ning Indung Kapampangan anting balen bayu re pemitna reng Kastila ing lalawigan tamu o ing kayaryanng Kapampangan. Angga man ngeni dakal la pang Kapampangan a pakatuknang Tarlak at magsalita la naman king Amanung Siswan agyang pilan na la mung balen deti. Bambang, Concepcion, at Balen ning Tarlak, subali pa reng aliwang balen a atin pang manuknangan a Kapampangan.
Ing pekadakilang bayani ning Tarlak ya pin i General Francisco Makabulos y Soliman (September 17, 1871 - April 30, 1922) a menimunu king Aklis ning Tarlak kanitang Eneru ning banwang 1897. Mibait ya Gen. Makabulus karing pengaring tubu Lubao a Alejandro Makabulos at Gregoria Soliman. Mapalyaring sapni ne ning tatang nang Rajah Makabulos ning Lubao at malyari mu naming i ima na, sapni neng Rajah Tarik Sulayman (Soliman) ning Makabebe. E marayu ita uling deng balen ning Baba at Makabebe misusuglung la mu kareng ilug ning Ilug Kapampangan o Rio Grande de Pampanga.
Bukud kaya, e ta la dapat kalingwan deng Tarlakenyung meging predidenti ning Bangsang Pilipinas. Ing minuna, Presidenti Corazon C. Aquino at ing kakadwa, Presidenti Benigno Simeonj “NoyNoy” Aquino III. Aba, ninung balen, lalawigan o lipi na deng mekayadwa nang presidenti at mi-ima la pa?
Ing metung mu namang maulagang Tarlakenyu ya pin i Santiago Mallari y Dizon a sinulat at pepalimbag king librung “Historia ning Filipinas” bista man mibait ya king Magalang, Indung Kapampangan. Ya ing mibukud a talasulat amlat king minunang panaun a miladlad karing kwentu tungkul king minunang panaun magmula king banwang 1521 angga na king banwang 1595 a malyaring iyambing keng bayung talasulat amlat Prof. Lino L. Dizon a sinulat at pepalimbag naman king masanting at makabaldugan a librung “Amlat, Kapampangan History Contours in Tarlac and Pampanga.”
Ing meging kapalsinta nang mibansagang Maria Clara ning bayaning Dr. Jose P. Rizal, a mipalagywan Leonor Rivera metung ya naming tubu-Tarlac at angga man ngeni ati yu pa ing bale nung nu ya mibait king balen ning Camiling, Tarlac karing pengari nang Antonio Rivera and Silvestra "Betang" Cabrera Bauson kanitang Abril 11, 1867. Sabi da mu pin deng makibalu, bala mipapaburen ya ing bale ita.
Dagdagan ta pa ing kwentu tungkul keng Tarlak at deng memalen na karing tutuki o aliwa pang pamipalwal king Kapisik.
***
Atin palang masampat a programa keng Facebook at iti ing “Gabay Hari”. E na ne pakakwentu ning Kapisik bang ayalben yu nyamung fresh kayu isip.Uyni ing Facebook link na: https://www.facebook.com/gabayhari/videos/229052651039163/UzpfSTE2ODM3MTE2NDM6MTAyMDk5NDA5MjI5NTQ3MTA/ o agyang i-search ya mu ing Gabay Hari keng Google.
***
Dake Talabaldugan:
daldák– (palagyu) pukpuk, aspakan o lasawan keng masyas a bage anti keng pamangawang duman o pamaglaso luyus o nanu mang bage buring lasawan. English – pound, beat, crush, grind, pulverize, mill, mash, pulp. Alimbawa king pamangamit: “E nya mu rin ikwang alaso keng daldak ning matwa ing luyus a buri na sanang isamut keng mama, uling mibalugse ya keng sapa.”
daldál, madaldal – (panguri) satsat, tabil, kupak balungus, indredus. English – gossipmonger, talkative, glib-tongued. Alimbawa king pamangamit: “Deng aliwang tau daralan da keng daldal ing sabla kasi bala da nung maynge la masambut la karela deng aliwa.”
dalì – (palagyu) kaba o sukad ning tindaragul, migit o kumulang. English – inch: formerly the measure from tip to knuckle. Alimbawa king pamangamit: “Maralas ing metung yang dali ing sukad ning pilatan ding adwang kile ning tau.”
dalíg – (palagyu) panig, pilatan da ring silid o kwartu. English – wall, partition, divider/division, fence. Alimbawa king pamangamit: “Batu ing ginamit dang pangawa keng dalig a makapalibut keng bale ning punbalen ba’kanung e de agad aluban.”
dalisay/dalise – (panguri) lantay/lante, lubus, alang salat o samut. English – pure, unalloyed. Alimbawa king pamangamit: “Dalise ing kapagnasan na ning talapalsinta nang Rusing oneng tagana atang e la mipalad at aliwa ilang mibalausnan pa mu rin king katatawlyan.”
***
IRIYANG KAPAMPANGAN: Nung kanung manakit yang butuki o lupisak ing sabungeru kabang papunta ya king sabungan buri nang sabyan nita malas at masambut ya. Nung kanu namang manakit yang ubingan, ing kabaldugan na nita miswerti ne man. Bakit kaya antita? Nanung pamiyaliwa da reng butuki at ubingan? A—ing butuki atin yang gamat at bitis at iki. Ing ubingan naman ala yang gamat at bitis, pane ya mung katawan at iki. Ay, malabug ya pa mu rin kabaldugan ing iriyang ini.
***
PAMIPALINO: Ing Kapisik magnasa ya at manwalang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kalinangan Kapampangan kapamilatan ding keyang dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan a misulat king pigmulan at tune kulitan kambe ning dalise at mapagmasabal a pamisip at parasan. Ing panyulat ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan. Ing Kapisik ala yang kikilingan a kapanaligan, aguman o ninu man nung e ing Lubusang Katutwan.