"Kakang biga
o ba't tutulu ing lwa mu?
E wari, ing banwa ya'ng indu mu?
Ining paling menibat king salu mu -
Ing aklis mu kinasnang danum - nangan.
At karing dungan - manalkas la ring asan!
Kakang biga! kakang uran!
Duldu't kildap manaksing na!
Ing mamala lalbug na ngan!
Kakung mata
o ba't mamagus ing lwa?
E wari'ng Ibpa mu - ari de ngan deng sabla?
Iting kaplas gagalgal king salu mu,
misubi - e naman pignasan mu.
Ing aklis mu e naman alang angga!
Penandit mu - ing aslag datang na ya!
Sablang biga! Sablang uran!
Kabud sigla - yang mamanlag!
Bayung munag tatando na!"
~ Miguel Serrano, Kakang Biga! Kakang Uran,
Ka-21 ning Mayu 2002
“Ating liling tagak -
Manima king burak,
Menibat paroba ning labwad malaut.
Kayagum king aptas ding kalipi na;
Mengilag king singo ning pali at langi ning marangle
Sadyang pigdatunan na.
Dapot king keyang pilubluban :
E mu kabud asan o paro ing bibye kabaldugan
King bye ra ding bako.
Nung e ing pamagdulap king bayung kule’t king dayu
o ketasan ning pamanyulagpo kaniti.
Angga king kagisanan sikanan karing bagyus
At matibe kapagnasan namu ing bakal.
Pilang pulung ilug ing lipatan o bunduk ing lampasan? Ating miganap king kabud pamangan
At kegisanan lalam ning tagimpan,
Angga na lakarin at mengalakwan -
Alang nanu namang kapamunan.
Liling tagak mikasat king burak,
E na disnan pa ing metung pang abak,
Melibang manigoto anti ya mong awak
Karin la mepile ding mura nang pakpak.”
~ Alejandro S. Nicdao, Kadwang Parapu ning
“Liling Tagak”, Ka-14 ning Abril 2003
***
King sikoti ning Kaleldo kanita ya manyamal, mamaplit ing pamaglabul ning abagat o ing angin a magmula king Mawli. Iti atin yang abe pali at maging sangkan niti ing “humidity” o lisangan a magpasekat king balat. Iti likas mu kareng mapaling dake ning yatu (temperate regions) anti ing Pilipinas a sakup ning Mawling Paralayang Asya o Southeast Asia.
Ing kildap at duldul maralas manaksing neng daratang ing uran at deti maka -karug la kabud datang na ing kapanaunan ning kauran. Ding bagyu tuki-tuki na la at misan miyagnan la pa alus nung e la man mituki. Maging sangkan da reti ing albug lakwas na panaun ning atab o pamagtas ning danum king dagat.
King Mawling Kapampangan dakal a pibale-bale lalbug at ding memalen mibabata la mu agyang ing kilub dang bale makalbug ya at deng pagkeran da bagya la makatas king danum. Nung mirasnan la reng papag da mapilitan lang malis at lumipat keng nu man ating matas a dake ning barangay o ning balayan.
Ing kabyayan at kapanintunan lakwas sasakit karing pakakalulu king panaun ning kauran. Magkasakit lang manakit salapi uli ning mabagal a pulandit ning baliwas o commerce. Ing sakit daratang mu naman karing mayna katawan lakwas na mikarimla la kaybat dang menintunan at neng pauli na la at mumuran.
Manyaman sana ing ati ka mu bale at abe mo ring palipi mu at kumul-kumul kayu mu agyang e kayu sawa-sawa king salapi anti ring aliwa dapot kaylangan yu pa mu ring manintunan bang manakitan. Makipanima, magbante plasdan, manintunan anting magbabangka, atad-dakit karing mamagaral, manintunan, magbaliwas at ding mamalengki. Atin mu namang maglakung kapangan, suman, bobotu, putu lasung, kalame, at nanu-nanu pa.
Deng manasan ila ring matula neng kauran uling lulkas la ring asan, ema, damuku, talangka, paro, ulang at aliwa pang laman danum.
Karing bulan magmula king Mayu angga nang Oktubri ing abagat, at karas na naman ning Oktubri kanita ya datang ing amyam o angin a manibatan king Pangulu. Ing dimla magmula na agnan ding ayup a manibatan karing mangarimlang bangsa. Ding tagak, tarat, tsabukut, palpakwit, wis, dumara, luklak, at aliwa pang ayup mamanyatang la. Pangilagan da kasi ing sari karimlang karinan a penibatan da.
***
Dake Talabaldugan:
milululan (pangdiwa) midaratuk o miraratuk, mipapagyu; malyaring ilulan, idatuk o ipagyu. English – could be put, placed, pressed, pushed, thrust, loaded, fitted, lodged, shoved, tucked. Alimbawa king pamangamit: “Asno karakal ding milululan a salaping barya keng alkansya nang kwayan Ikang inya mekatipun yang panyali nang imalan at sapin pamasku ngeni pamung bulan ning Setyembri.”
milululanan (pangdiwa) malyaring lulanan, datukanan, pisinupan. English – gets to be used in safekeeping, as container, repository, receptacle, case. Alimbawa king pamangamit: “Asne mu kalati dapot milululanan yang dakal a kasangkapan ing kamalig nang Malku.”
milulun (pangdiwa) got rolled up. English – got furled, wound up, folded, bundled up. Alimbawa king pamangamit: “Kagising nang ima na milulun ne pin ing dase ikit na uling inunan neng Gabi kabang matudtud ya pa.”
***
MIKASING-KABALDUGANG at MISALUNGAT
KABALDUGANG AMANU TAMU
atad - tukyan ya ing mamako o ume king aliwang dane o king kayang pamaglako bayu ya maglakbe nu man karin ya pupunta. Iyatad ya o la.
dakit - kabaligtaran ning atad, puntalan ya ing paratang o manibatan king aliwang dane. Dakitan ya o la.
salubung - adwa o migit pang tau o aliwang kaladwan a pakitagmwan king makatakda o pisabing pikitan. Salubungan ya o la.
sagana - mengari mu naman king salubung dapot malyaring e makabalak, e makatakda o e pisabi ing pamitagmu. Kusa ya mu ing sasagana.
mikit – pisabing pamitagmu ding adwa o migit pa.
mikawani - sadyang miyayabe a lumakad o maglakbe mikaliwang dane kesa king kakawanyan o kakawani.
***
Salamat pung dakal king pamanangkilik keng Kapisik at SunStar Pampanga. Malyari ko pung mag-email keng kek’ong talasulat king garciakragi@yahoo.com/ mag-text o maus para karing kutang o munikala: 0942-3924-399 o 0945-3795-270.