"Agtal kang penako
king tangke madulum ning kelang-malitanan;
Pepaymburisan mu ing kapanyamantalan
ding kayagta’t kasanmetung mu pigmulan.
Nanu mo’ta wari ing kabaldugan na
king metung a musmus a bingut
ning amanung meyaus - kapanaligan?
Ing labwad metung ya’ng mula
ning alang-dalerayan a kapamyalungan!
Agtal kang mipuslit
king impun ning mipayndalang kekawan;
E mu siryang tikman ing lasun ning kapenanditan
a king pusu mitarak wangis ning salubsub
King kasalungsungan mu memarat king dine
anting talukbung ning mepirat a diwa ding kekang kapiblas.
Kagili mu ita ning metung a dake
ning kekang pusung ambisna king ngeni metung a
...pusung manibalang!”
~ Miguel Serrano, Manibalang, 01.06.2004
***
Ding bungang pemilit lulut maralas ing e la manyaman. Matabang la. O mekad maslam la, masalpak at tambing lang katutubasan uling e la dinalan king pangamanibalang masalese. Pemilit la mung lulut kapamilatan ning kalburu.
Dakal a bage king bye tamu keti king yatu ing e mayap pamiraglyan. Lakwas mayap nung bagya-bagya, kalakalale at ditak-ditak lang sisesen ba’lang lulut ganap at masampat. Alimbawa, ing pamagaral. Magmula iti king pekamababang-diling balitang--itang pekamayan pamung-diling pamagaral. Nung wari king pamamilang magumpisa pa king metung kaybat adwa, atlu, apat, lima, anam, pitu, walu, syam at angga nang apulu—papunta king dinalan, libu, laksa angga na king kata-kata.
King pamanalakad bale, mumuna la pa ring asyas, ding balangkas, ding biga, lande, dalig at atap ning bubungan kaybat ning eran. Tutuki la ring awang, tukuran eran, gwernan, at bakud a masanting na’t pangmalambatan. Atin kasing bakud a pangsamantala mu bang e da luluban ing mula nung ala pang makatalakad a bale. Ding balangkas at asyas ilang dapat pekamatibe.
King pamananaman, mumuna pamu ing pamanyarul king gabun bang nung iyasik na la ring bini masalese lang sipsip danum at pataba karing tanaman. Kayasik o kapunla ding bini diligan la king munag bayu ya tumas ing aldo at bayu ing sisilim o bayu ya lumbug ing aldo at ita dapat aldo’ldo alang patna, subali mu nung mumuran masikan. Nung lintik-lintik at saguli mu, kaylangan la pa mu ring diligan.
Kabang mura la pa ding punla kaylangan lang dinan salilung o tela-payung a gawa karing bulung o sapwang sagin bang e la lumabis pangayaldawanan at e la mapanat. Antimurin, kaylangan lang mikasalilung bang e la lumabis danum king pangauranan. Dagdag mu naman ing ulaga ning pamanyamut pataba o dinat ding baka, o damulag, o aliwa pang kapad ding tanaman a pataba. Makabitasa kang mabunga ing tanam nung antini ing paralang tukyan.
Kaylangan ing matyagang pamagbante karing punla kabang daragul la’t manyuli, angga na potang mamulaklak na la, mikabuku at mikamanibalang a bunga. Kaylangan lang pangilag karing dagis, barag, balawe, kambing, kabag, mapanako at aliwa pang malyaring mangan karing bungang palulutan pa bayu la agtalan o palutan.
E la sukat pamilitan lulut deng nanu mang bungang tanaman. Antimurin, e la dapat pipilitan tambing mabyasa ding anak. Paburen lang magpakasawa king pyalung da, uling karela manibatan ing pamanuknang pamamyalung karas ning makatud a twa da. Bisa ka’t e bisa tuknang na la kabud mamayalung uling sumawa la karing pyalungan a pambingut o agyang karing pyalungan a e na pang-anak.
Ngara pin ding sasabi, ing bingut mamyalung yang malating saken kabang malati ya. Karagul na mag-bisikleta ya. Kaybat mag-motorsiklu ya. Tutuki kabayu o kotsi. Atin karing makiagyu ing nung sumawa la karing kotsi lantsa naman, o helicopter angga na king mag-pilotu la o magmaneung eroplanu angga na karing rocketship.
Datang at datang mu rin ing sumawa ya ing tau king nanu mang sadyang asna kaburi na at mantun yang lakwas maragul, lakwas mabilis, lakwas masulit o lakwas mamye kayang lakwas masakit sambutan a amun. Ditak-ditak, bagya-bagya, kala-kalale dapot bitasa ing pamagbayu. Bitasang mantun yang bayung pamyalungan.
Anting bungang tanaman, datang at datang mu rin ing aldo lulut la king makatud a panaun. Anti karing bunga karing tau, ating lululut mabilis o pilan mung aldo, ding aliwa duminggu, o bulan o banwa. Inya e sukat pamilitan lululut ing nanu mang bunga o bye ning tau.
Ing pampataba karing kaladwa ding tau ya pin ing belwan a makadiwa o ing pamangilala king tune sarili. Mumuna: SANGKAP - Ing mabibye aliwa ya ing katawan na nung e ing kaladwang makatuknang pangsamantala king katawan at ita ing tune nang pikilalanan. Kadwa: KABILYAN - Ing tau makapaylalam ya king Ginu at karing aliwang bage a makapaylalam king upaya ning Ginu at ita ing tune nang kabilyan. Katlu: TUNGKULAN - Ing tau pang-alang-angga yang talasuyu ning Ginu at ita ing tune nang pake at parasan.
Nung balu no reti ning tau, malyari neng lulut diwa bagya-bagya dapot bitasa.
***
Dake Talabaldugan:
milulusung (pangdiwa) makadulung king danum, bebe dayat, bebe ilug, sapa, pantalan, bantilan o nanu mang katawan ning danum. English – dip into the water, dowse, dunk, immerse, souse, submerge, soak. Alimbawa king pamangamit: “Malagnat ya i Osung dapot ngeni milulusung ne keng sapa bang magligo para pamisali keng palengki.”
milulutang (pangdiwa) migagato, magpaymbabo keng danum o angin. English – able to float, or levitate; hover, drift, glide, be suspended, or defy gravity. Alimbawa king pamangamit: “E uling mayan la reng asan inya milulutang la keng danum nung e uli ning aske ding katawan dang melalang para king pamangawe.”
***
MIKASING-KABALDUGANG at MISALUNGAT
KABALDUGANG AMANU TAMU
dusuldit - malilyari mung malilyari, mararapat mung mararapat, gagawan mung gagawan. Madalas malilyari, magaganap, o mararapat.
parati - mipapadalas a kapalyaryan, magagawa o mararapat madalas.
pena-penandit - mengari king dusuldit at parati dapot makasukad at makayagpang king bilang ding penandit.
maralas - bage malilyaring dakal ukdung magagawa o mararapat.
bala namu – amanung papansing king dusuldit, parati, pena-penandit o maralas a malilyari.
***
Salamat pung dakal king pamanangkilik keng Kapisik at SunStar Pampanga. Malyari ko pung mag-email keng kek’ong talasulat king garciakragi@yahoo.com/ mag-text o maus para karing kutang o munikala: 0942-3924-399 o 0945-3795-270.