“Paynawa ka, mayumung kaladwa, Balu mung ala na, ala nang malyaring puntalan pa. E ka migaganaka, ing Ginu mu yang bala, Paynawa ka, mayumung kaladwa.
Balu kung marayu, marayu ing dalan. Tandanan mu kabud, diwa kang kaladwa.
Ding makayatung kaplas, daratang la’t mamako. Kukupas ya mu iti, lalabas ya mung palage.
Paynawa ka, mayumung kaladwa, Ing Ginu ipanglwalu na ka.
Ya ngan ing manibala king sabla. Paynawa ka, kayabe king pamalak na ngan yan. E ka tatakut, ati ka karing gamat Na.” - Siddha
DALIT a meyangu king “Metung a Bina-kabanayad a Sikanan”
***
Dakal a sadyang gawi at senayan kanita ing e na mararapat ngeni keti Kapampangan. Deng mapilan sasabyan da makaluma na kanu at bayung panaun na inya e na makabage ing gawan pa ita. Ing kapanwalan da kabud bayu mayap. Dapot e bala namu bayu mayap.
Inyang pilan nang pulumbanwa ing milabas dapot e pa naman binang malambat, deng kabalen tamu matudtud la kanita kayari dang memanapun kaybat na naman ning dalangin king sisilim kambe ning pamanigtig da ring kumpana king pisamban. Iti mengaring kapanyawsan karing memalen a dapat na lang magadya para king apunan at pamanudtud da.
Deng kayanakan kanita mamanuli na lang aplit karandam da king tigtig da ring kumpana at ning awsan dang “orasyun.” Nung ninu mang asaganan dang makatwa karela agyang ditak mung banwa o agya mang bulan mu kunan da la gamat ba’da lang sikloran anting tanda ning pamigalang.
Nung e la makauling agad, misabyanan la o mekad mangabarug la pa. Saplid sinturun o taiktik kwayan. Pasakban da la ba’lang mangabarug buldit. Ating pengaring mabangis mu naman a saplid lang saplid agyang nu la man mituran deng anak da. Antita la kaigpit kanita reng pengari karing anak da.
Antita pin ing gawi da reng kabalen kanita mekad pauli ning ala pang kuryenti kanita o agya mang pakasuglung no reng mabandi, deng pakakalulu ali la pa at sisindi la mung puritan o tukil a gawa keng kwayan o bulu.
Kaybat dang mengan ding mibale-bale paynawa la kapamilatan ning pamangadi o pamag-rusadyu. Miliwas-liwas lang manungge ding pengari’t anak karing balang misteryus at maralas a ding apu o tata ring manimuna king pamanungge king “Sasalpantaya” angga na king “Bapu Reyna”, “Litanya” at kapupusan ning rusadyu. Iti ing maging pampatibe king pamisulu-sulu da king bye da reng anak karing pengari da.
Kanita “dase” pa ing gagamitan da reng Kapampangan. Gawa iti keng “pandan”, “ebus” o mekad agyang “balanggut” o “tike.” Ing mal bagyang dase ya pin ing masasali ibat Laguna o Batanggas a lalaku da reng taung manibatan kareng lalawigan a reta. Masyas at mataram keng balat ing ebus a dase. Makapanggatal pa kareng maselan balat. Marimla at malingatngat ing dase balanggut, pandan o tike.
Malagad la pa kanita reng papag a malambut. Maralas gawa la pa keng kwayan o palu tsina. Tutumpak ya pa mu rin ing nanu mang dase at sasapinan yang ulas a makapal bang malambut ya keng katawan at balat. Ating papag a gawa keng apalit, kamagung o nanu mang matibe dutung at yantuk a sala-sala kanita dapot deng mung masalapi ilang makasali kareta.
Gawi da pa mu ring mangulumbu kanita deng kabalen tamu. Ating manibatan mu naman Laguna o Batanggas kareng kulumbu. King Baguio atin mu namang masasaling kulumbu. Ating masyas gawa keng abaka at ating malambut a gawa keng bulak.
King pamangising da reng anak, mitutuburan lang liwas-liwas o saup saup maglulun dase, manuklip ulas at manyamas ulunan.
Dake Talabaldugan:
1. katiwala – (palagyu) kapatas, talapanibala, talabante king gagawan. English – overseer, person in charge. Alimbawa king pamangamit: “Mituburan yang anting katiwala i Gara uli ning keyang pikabalwang katapatan.”
2. katmón/katmún – (palagyu) malagad namung mayayakit tutubung mamungang tanaman. (bot.) Dillenia philippinensis. English – elephant apple tree. Alimbawa king pamangamit: “Sakit ka buntuk manintun nung apamitan ning kekang asawang kakagli katmun.”
3. katú – (palagyu) bukul. English – cyst in animal flesh. Alimbawa king pamangamit: “Tebili nang biglang Otu ing kakanan nang ulam inyang akit nang atin ya palang katu ing dinerang a babi.”
4. katúk, pamangatúk – (palagyu) tuktuk, pamanuktuk anting pamanaus o kapabalwan, maralas keng pasbul. English – knock, rapping on door, etc. to call attention Alimbawa king pamangamit: “Sikanan mu pa ing katuk mu uling e da binang darandaman deng makibale neng keng gulut dang bale da karin la maratun.”
5. katúg – (palagyu) kalantug, kaynge malilyari keng bage tuturan ning o ding aliwa. English – noise made by moving objects or people on some surfaces. Alimbawa king pamangamit: “Mika-daluman kanyan uling dindam dang masalese reng siping bale ing katug ning batung besibas nang Susing keng bubungan da ri Bebang.”
***
IRIYANG KAPAMPANGAN: Tabalu mu nung nu da penibatan ing iriyang ini deng kekatamung pipumpunan. Nung kanung ibaligtad la reng ulunan, e na mipasibaywan ing ulit-ulit a masura o makatakut a paninap. O tanu mong uling matudtud na ka inya e mu balu abaligtad mu ne naman ing ulunan mu?
***
Agkatan da kang mambag o midake nanu mang Kapampangan a kawatasan, sanese, sisti, kasuryan o nanu mang dikil king Kapampangan. Nanu mang kutang o sisti king misulat king Kapisik, malyaring ikutang o malinawan king talasulat. Pakiparala king email address, garciakragi@yahoo.com o iyaus o i-text king +639988948624 o +639423924399. Nung karapatdapat ya’t makayagpang king dalerayang tuntunang Kapisik, masa kang mirinang kapakibatan at milimbag ya sanu man kareng tutuking dangka ning Kapisik. Ipisik me, abe!