USA ka dakong landslide ang nahitabo sa adlaw sa piniliay sa dakbayan sa Iligan human gideklarang nabanwas ang karaang konseho nga, sa pila na katuig, gidominar sa Partido Liberal sa pag-una sa kanhing Vice Mayor nga si Rudy Marzo.
Sa way paglipod-lipod, gitubag sa katawhan ang pangutana kon kinsa ang nahiuyonan nila nga molingkod ug magmaniobra ngadto sa eskinita sa kalamboan.
Gisagubang sa dakbayan, sa unang termino sa kasamtanagan ug padayong milingkod nga mayor nga si Mayor Celso Regencia, ang usa ka dakong politikanhong krisis.
Daghang nagtuo nga ang planong pangkalamboan ni Mayor Regencia para sa iyang unang termino wala makapadayon tungod sa kanunay’ng pagbabag sa kanhing konseho.
Adunay mga proyekto pero dili makalusot sa kinahanglanong pirma. Nasabtan sa tawo nga si Mayor Regencia gakinahanlan og kaabag dili lang sa ehekutibong parte sa pagamhanang lokal apil sad sa lehislatibo.
Maong sa niaging piniliay atong Mayo 9, gipuno sa katawhan ang kulang nga mga “himan” ni Mayor Regencia ug mitubag sa iyang panawagan sa panginahanglanong mga tawo nga maoy magpatuman sa iyang mga damgo ug tinguha para sa katawhan, ang panawagan sa usa ka 12-0 nga konseho.
Kay kalamboan ang giapas sa katawhan ug nagtuo sila sa bersyon sa kalamboan nga gipresenta ni Mayor Regencia kanila, mitubag sila sa panawagan.
Sa 12 ka posisyon sa konseho, 10 ka mga dumadapig ug mga kauban sa lihok ni Mayor Regencia (Partido National People's Coalition) ang migawas nga mananaog: Samuel “Tatay” Huertas, Eric Capitan, Jake Balanay, lawyer Demy Plando, Dr. Bunz Lim, Sorilie “Sol” Bacsarpa, Ian Uy, Ryan Ong, Noli Pardilo, Renato Ancis; ug ang nabilin nga posisyon (Partido Liberal): Queenie Belmonte ug Bernard Pacana.
Kadagahanan niini mga negosyante ug kanhing nagtrabaho sa pribadong mga industriyag mga institution ug ubay-ubay sad ang aduna nay kasinatian isip usa ka public servant o adunay igong exposure sa pampublikong paggamhanan.
Walay gipabiling kanhing lama, nga sa pagpangwaswas tangtang maski ang usahay nga perming magpabilin nag 0.1 porseyinto nga mikrobyo.
Ug dungan sa paglingkod ni Presidente Rodrigo Duterte, miuban sad ang paglaom sa usa ka bag-ong Iligan.
Gihatag na sa tawo ang gipangayo sa mayor. Gihatagan na siyag tawo nga motabang kaniya.
Panahon na nga mahatagag katumanan ang mga butang nga dugay na untang naabot na niya.
Daghan ang nagkabalaka basig maapsan na ang dakbayan sa kasikbit nga mga munisipalidad pero pamati nako mahunong sa pagkabalaka ang mga tawo kay sa pipila ka mga bulan gikan karon mobalik nasad ang kaalegre sa mga Iliganon ug magsugod na silag storya sa mga kabag-ohan ug kalamboan.
Pero isip usa sa mga Iliganon nga gaobserba ug padayong nangandoy og usa ka aktibo ug progresibong dakbayan, gusto lang nako ipaabot sa mga kasamtangang namuno sa dakbayan ang pagpadayon sa mga proyekto nga kinahanglan balikan gikan sa pagbiya sa kanhing namuno ug hatagan nag igong political will aron ang mga yangungo sa katawhan hilabi na sa mga pobreng kaigsonan, mahatagan nag pagtagad ug solusyon. Siguro pipila lang kini sa mga posible ug kinahanglan nang mahuman bag-o matapos ang ilang termino:
Proyektong patubig
Sa akong pagkadumdom sa (pahumanay na) administrasyon sa kanhing mayor nga si Lawrence Ll. Cruz, on-going na ang pagpadagan sa proyekto sa patubig.
Naa naman gani tay madunggan sa radyo ug makita sa dalan nga mga lakang para mahatagan nag katumanan nga magkatubig ang matag pamilya sa syudad diin naila nga abunda sa tubig ug sa mga busay.
Pero ambot lang kon unsay nahitabo nga nahunong ug wala na nakapadayon ning maong proyekto.
Karon, nga ang babag nga gituohan sa mga tawo nawala na, panahon na siguro para sa pagpadali ug pagpadayon sa proyektong patubig.
Ang problema sa tubig gyod ang kanunay sulod sa baba sa katawhan. Kon mahatagan kinig katumanan o maski 50-70 porseyinto completion rate ang makab-ot niiningmaong proyekto human sa termino sa kasamtangang pagamhanan, motuo nako nga naa pa diay paglaom ang ang estadong pamulitika sa dakbayan.
Kon mabuhat kini, mahataga’g kumpirmasyon ang akong unang pagtuo nga wala sa titulong magbabag bag-o o human sa pangalan sa usa ka tawo o sa pagkabeterano niya pulitika isip usa ka public servant.
Bahalag bag-o sa serbisyo basta adunay political will ug tinuoray nga pagmahal sa dakbayan ug sa mga katawhan, makab-ot sa dakbayan ang maidlas niyang pangandoy sa kalamboan.
Genuine health services
Sunod sa problema sa tubig, ang problema sa usa ka himsog nga dakbayan ang dugay nang gisulayan og tubag sa kinsa mang manglingkod sa City Hall.
Apan sa kasamtangang estado sa matag health centers sa dakbayan o maski man lang sa City Hospital makaingon ka nga taman ra sa pagsulay ang nahimo.
Sa radyo, kanunay tang makadungog kakulangon sa mga tambal.Makadungog pakag mga inside job operation sa pagpangkwarta sulod sa pampublikong tambalanan ug pagpamaligya sa government issued nga mga tambal.
Karon, hinay-hinay na unta ning mahunong ug mawala. Hatagan na unta og igong lakang para sa pagpamodernisa sa atong City Hospital ug sa uban pang health centers sa dakbayan, hilabi na sa mga hinterland barangay.
Gawas sa pagpadayo ug pagpalambo sa programa sa PhilHealth, mahatagan nag dungang nga oportunidad nga ang atong mga kaigsoonan nga naa sa sidsid sa katilingban nga makapacheck-up nag mapatambalan nag libre sa bisan unsa mang klaseng sakit.
Siguro igo na kaayo nga panahon karon aron tun-an sa lokal nga mga opisyal ang gihimong lakang sa lokal nga gobyerno sa Davao aron mareplika diri sa atong dakbayan ang ilang Health Service.
Nagtuo ko nga daghan tag makat-onan sa pagbench mark sa ilang mga programang kasamtangang ilang gipatuman hilabi na sa sektor sa pagsiguro sa maayong panglawas sa katawhan.
Dumdomon nato, nga “Health is wealth” ug “Prevention is better than cure”. Dako ang matipid sa gobyerno kon mag-invest kitag daghan sa prevention kaysa sa cure.
Droga ug kriminalidad
Ibalik na unta ni Mayor Celso Regencia ang usa sa mga giuna niyag buhat diha-dihang nakalingkod isip Amahan sa Dakbayan: ang kanunayng pagronda sa mga pulisya sa matag lugar nga madalag ronda gamit ang bag-ong gi-isyung police vehicle.
Sa akong madumdoman kaniadto, pagtungtong og alas singko sa hapon, taas ang police visibility hilabi na sa sentrong bahin sa dakbayan.
Magpuli-puli og tuyok sa mga lugar nga makayang maagian sa ilang mga sakyanan aron sa pagbantay ug pagpaniid aron dili makasiaw ang da-otang mga elemento. Idungag pa dinha ang pag-implementar sa curfew, hinay-hinay nang makatubag ang puwersa sa kapulisan batok aning mga kuwanggol nga kusog magsamok-samok sa kahusay ug kalinaw sa Iligan.
Disaster management modernization
Sukad sa nahitabong maayong pagkakulata sa dakbayan dihang miagi ang usa ka Tropical Storm nga ginganlang Sendong atong tuig 2011, nakabati nag katagam ang mga tawo.
Bahalag gamayng pagtaligsik ug pag-ulan mokaratil na ang mga tawo ug mangurog na ang mga tuhod tungod sa ilang kahadlok nga basig mausban ang kapin 490 ka mga tawong nakabsan og kinabuhi.
Mga tulay nangaputol, dalang nangaguba, mga kilid sa suba nangabanwas.
Panahon na sa pag-modernisa sa gamit sa atong City Disaster Risk Management Council ug laing puwersa sa syudad nga maoy moresponde sa panahon sa mga bagyo.
Apil nasad dinhi ang pagpalig-on sa mga karaang mga imprastratura nga maoy mopakgang sa mga baha.
Massive nga relocation sa padayong namuyo sa Danger Zone aron makalikay sa posibleng kinabuhing makalas kon man gani dili malikayan laing bagyo ang mobisita.
Problema sa basura
Adunay nasugdang programa ang dakbayan sauna mahitungod sa programa para sa pagpahapsay sa pagkolekta sa basura. Usa niini ang Barangay Material Facility (MRF) nga gipangtukod matag barangay ug dakbayan.
Tumong sa ma-ong programa ang epektibong pag-dispose sa basura sa dakbayan.
Ga-implentar sad ang dakbayan og usa ka segregation policy diin ang mga biodegradable ipalain sa non-biodegrable ug dili kuhaon sa basurero ang basura sa usa ka panimalay kon wala naayo’g segregate.
Nag-designate pa sad silag color coding sa sudlanan sa basura. Pero sama sa usa ka bula, dali rang nahanaw; sama sa usa ka ningas wala ra naabtag pila ka gutlo sa panahon, napalong ang kalayo.
Tima-ilhan sa usa ka progresibong dakbayan, kon unsaon mapalimpyo ang iyang tugkaran (apil na ang maayong urban planning ug beautification). Kini pinagi sa maayong paghipos sa iyang basura.
Akong isugyot nga gamiton sa lokal nga gobyerno ang basura nga makolekta sa pag-generate og income pinaagi sa pagrecyle niini.
Daghan posibleng paaagi para makakuwarta ang dakbayan sa basura. O kon dili ba kaha himoong mga bililhong mga butang nga makaabag sa nagkalainlaing sektor sa katilingban (puydeng mahimong lingkoranan pang-eskwela ang mga basurang plastic, dako kining tabang sa kulang nga mga lingkoranan sa atong mga tunghaan).
De-metrong taxi
Mapa-turista o lumad nga taga-Iligan gaproblema sa sobra nga pangayo sa atong taxi driver. Dako sad ning kawad-on sa atong turismo kay ang motagbo sa atong mga turista sa mga terminal mao ang mga taxi driver nga magpasobrang singil sa ilang taxi tungod kini sa wala pag-implementar sa metro sa matag sakyanan.
Ibalik ang pagpataod sa mga de-metrong taxi. Matagaan na untag kasolbaran sa lokal nga pagamhanan ug sa LTO-LTFRB ang mga gakalat (ug nagkjadaghan pa) nga mga kolurm nga taxi (mga pribadong mga awto nga gipamasahe).
Hilabi na bag-o lang nahitabong insidente sa pagpangidnap sa unom ka mga magtutungha sa MSU-IIT, posible nga mahimong front lang sa mga kidnaper nga magpataxi pero lahi naman diay ang planog mga tumong.
Mas dali nga mapakgang sa mga daotang elemento pinaagi sa pagduso sa nagkalain-laing preventive measures alang sa seguridad kaysa sa paghatag og aksyon kon mahitabo na ang mga daotang plano sa mga tawong gikatlan ang utok ug kamot.
Subong pamalandongon nga kining mga problemaha nga akong gipangpunting sa ibabaw dapat sa minglabayng administrasyon pa ni nahatagag kasolbaran.
Nga sa pagkakaron ang mahatagan nagpagtagad mao ang kon unsaon pagligwat ang atong mga kaigsoonan sa kalisod, kon unsaon pag-abag sa gobyerno sa ilang pang-adlaw-adlaw nga panginahanglanon.
Nga sa pagkakaron ang pokus nas gobyerno mao ang pagdungag og bag-ong mga imprastraktura, pagpalambo sa daan nang gitukod nga mga buidling, ang urban planning para maminus ang trapik, libreng-edukasyon para sa tanan, ang pagtukod og mga Creative Industry sa dakbayan ug pagsapupo sa mga kalihokan nga adunay kalambigitan sa Arte ug Turismo.
Pero sige lang, dili nalang nato basolon ang kakulangon sa political will sa kanhing admininistrasyon, dili nalang nato itudlo ang atong mga kamot ngadto sa mga kanhing opisyal nga wala man lang nakahunahuna nga mapadali ang pagpalambo sa dakbayan.
Kon unsa ang ilang nabuhat sa halos tulo ka termino (ug kapin pa), sila nalay moingon kon unsa.
Ang dakong importante ug tataw nga kamatuoran mao nga masugdan na sa dakbayan ang iyang unang tunob sa kalamboan ug kausaban, dili sa ‘Daang Matuwid’ pero ngadto sa mga matag suok ug eskinita sa bagang katawhan sa dakbayan. Kon asa ang problema, didto sugan ang kalamboan.
Unta sa bag-ong mga napiling opisyal karon mas maestudyohan nila kon unsa ang pinaka-priority nga mga project ug hinaot mahatagan na nilag igong pagtagad ug tukmang aksyon para sa mga problema nga dugay nang gisyagit ug gihilakan sa tawo nga naghatag kanilag oportunidad nga moserbisyo kanila.
Unta makasulay sad silag lili sa sosyalistang lente nga ginarekomenda ug ginaselebrar ni Presidente Rodrigo Duterte ug mao karon ang pundasyon sa iyang paggamhanan.
Para kon unsa ang pulso sa nasyonal, mopiti usab dinhi sa lokal.
(Si Gil Nambatac lumulupyo sa dakbayan sa Iligan, napatikan nag balak nga giulohag Iligan sa Hearts and Mind Zine nga mituki sa iyang perspektibo sa syudad nga natawhan. Kon wala magsulat, siya makitang magtambay sa iyang twitter account ug sa iyang opisyal nga blog.)