GIMLUONG iti sangalubongan ti balikas a-"sapay koma" idi nairakurak nga umadanin a mapartuat dagiti bakuna kontra Covid-19. Arig amin a makabael a nasyon nga agpartuat, impakatda ti sariritda a mangsapul iti bakuna a mabalin a mangpasardeng iti nakaron a delubyo nga imburay daytoy a pandemya. Kinapudnona, ultimo ti nasyon a maitudtudo a nagtaudan ti Covid-19 ket adda metten napartuatda a bakuna.
Nupay itay laeng nabiit, addan addang dagiti sientipiko ti Estados Unidos ti nagturong manen sadiay China tapno inda ammuen ti puon ken gapu a dita ti nagtaudan ti Covid-19. Adda ngamin immuna a pammutaktak a kasla kano nagtaud daytoy kadagiti mailaklako a makan sadiay kas koma kurarapnit ken dadduma pay. Tsk tsk... tinto la ngamin maipapaunegen, pards. Dagitay di nakappapati a kanen... makanen. Ngem nia ita ti resultana?
***
Idi ubbingtayo pay laeng, ugali dagiti kurang pay iti ammona... tila adda dita nga intay ramramanan. Bulong, bunga, ukis, ramot ken kumkumpormi ditan, intay ramramanan. Malagipko pay ti nakuna daydi lolok: no napait, ibellengmo. No nasam-it, mabalin. No naalsem, medyo mabalin met kano ngem annadam ken dika kano sobraan. Kadagita a panawen, malagiptayo manen nga awan pay dagiti paggatangan iti agas. Kadagiti nasusulinek a disso, albularyo ti pagkamangan. Nalaingda kano nga agilot iti uray ania dita nga iiluten.
Ngem kadagita a panawen, saantayo met a managsakit. Uray aguperka iti danum tunggal adda layus, awan met idandanagantayo idi a leptospirosis. Ngem ita a panawen a nakaad-adun dagiti agas, kasla immadu metten dagiti sakit, saan aya, pards? Adun dagiti dodoktor ti simmukat kadagiti aw-awagantayo idi iti mangngilot ken albularyo... ngem apay a kaskasdi nga adun dagiti matmatay gapu iti sakit? No kaano a dimmur-as ti siyensiya ken teknolohiya, dita met nga dimmagsen ti parikut ti sangalubongan gapu iti nagduduma a porma ti sakit a tumataud. Dita a timmaud ti Covid-19, saan ngata?
***
Itay kallabes, adda padamag a nangipatulod manen ti Estados Unidos kadagiti ekspertoda sadiay Wuhan, China. Ulitenda manen ti agimbistigar tapno maammuan no kasano a timmaud wenno limtuad daytoy a kita ti sakit -- Covid-19. Idi damo, adda nakunada a nagtaud kano daytoy kadagiti makmakan a tagilako sadiay kas koma paniki wenno kurarapnit. Sabagay ditoy pagilian, adun dagiti kailiantayo ti agsidsida iti daytoy nangruna no tay dadakkel a maaw-awagan iti kaging. Litsonenda pay, kabsat. Awan met ti naipadpadamag a nagsakit.
Ket dayta ti maitudo a nagtaudanna sadiay China, rumbeng nga inda ammuen a naimbag no ania ti ramen ti karne dagita a tagilako. Ti imasna ngamin, ti mismo a doctor, (babaen iti padamag) a nakatakuat kano iti daytoy a virus ket pimmusayen. Isu koma ti makaibaga no ania ti proseso iti pannakatakuatna ken no ania ti ibungana iti tao. Ngem sayang ta awanen dayta a doctor. Ngem di rumbeng a sumardeng ti pagamiris ken imbistigasyon. Dayta ti gapuna no apay a nangipatulod manen ti Estados Unidos kadagiti ekspertoda sadiay Wuhan tapno agsukimat.
Iti ngamin praktikal a panagawat dagiti gagangay nga umili iti lubong... adda virus a maawagan itan iti Covid-19 ket adun dagiti matmatay iti likud iti kinaawan pay laeng iti bakuna. Piman dagiti tao nga agur-uray lattan iti isisilod daytoy a virus. No kaano ken kasano, awan makaibaga. Maymaysa laeng ti ar-aramidentayo iti agdama -- panagannad ken agtungpal kadagiti health protocol.
Kuna ngarud dagiti pilosopo... no koma makilatistayo wenno ammotayo ti langaen daytoy a sakit... nalakam a lisian wenno pang-oremon sakbay a kumapet. Ngem ditay met ngarud makita. Dayta ti papel ita dagiti piman a health workers. Nupay adun kadakuada ti pimmusay iti let-ang ti sakripisyoda a mangisalsalakan kadatayo... agtultuloyda latta iti dayta a trabahoda nga inda sinapataan-mangisalbar iti biag.
***
Idi ubbingtayo pay... no adda santayo a kayat iti padatayo, karitem daytoy iti sanggol wenno binnuntalan. Kadagiti nasisingpet ken atiddog ti sentronna, alaenda iti salip iti taray wenno kinnantaan laengen wenno pinnautan iti panagbatok iti danum. Ngem ita a panawen, napukawen dagita a kannawidan. Nagluposen ti kagimongan. Adda la bassit a pinnudotan, agaramatdan iti patadem wenno de-pulbora nga igam. Adda payen dagiti korte a kamangenda a pagdaruman. Ngem idi simmangbay ni Covid-19, arigtayon ti naulaw a piyek a dina ammo't pagsalipengpenganna. Arigtayon ti kasla nakiwar ken naulaw a birabid a ditayon ammo ti pakayanudanna.
Ti paitna, addan dagiti inlatag ti gobyerno a dalantayo tapno mayadayotayo ken salaknibtayo iti pandemya, ngem adu latta met dagiti subeg a sumiasi. Adu met dagiti saan a mamati ta talkenna pay laeng ti natawidda a panirigan ken sarsarita idi ugma dagiti nagtaudanda a puli.
Tsk tsk... simumulagattayon iti kinapudno nga adda ditoyen abaytayo ni Covid-19. Ditay koman aginlalaing. Tay kuna ngarud daydi lolok: naturedtayo a sumaranget nga awanan armas ngem no maitibkolka, sakanto agparintumeng nga agpakumbaba. Dagita tay kunada a tured-sipet. Agin-babanuar nga awan kabaelanna... no di ti agpaarayat no matuang. Dagita dagitay tao a marigatan a bumangon no mapakleb, kunada. Ngem kadagitoy a panawen ti pandemya, kasapulantayo ti natibker a sammaked. Kired ti pakinakem ken pigsa a bumangon kontra iti aniaman a pannubok. Ngem iti pas-engna, iti tengnga ti intay irurupak kontra Covid, agsisipol met dagiti kumarkarab-as kadatayo a parikut kas koma iti ilulubo dagiti agsaksakit iti AIDS, Leptospirosis, Diabetes, sakit iti puso ultimo sakit iti nakem ken sakit iti bulsa. Haayyy biag... isu a kadagitay di makaibtur kadagita a pannubok, adun dagiti un-unaanda ti keddengda a biag a di rumbeng.
***
Adu ti nabang-aran idi nairakurak nga addan dagiti umadanin maipakat nga agas kontra Covid-19. Adu a nasyon ti nagiinnuna a nagpartuat iti bakuna. Ngem guray, pards... amangan ta agtinnagto manen daytoy a negosyo, saan ngata? Natural a super-ngina ti balorna dagita a bakuna ta ngamin ket salaknibmo kontra Covid-19. Natural, kidemantayo ti ngina ti agas, saan aya. Natural met nga adu met dagiti negosyante ti manggundaway nupay saan ngata met nga amin. Iti ababa a pannao, amangan ta maabusonto ti pannakailako dayta a bakuna.
Mayat, kunada no makatulong koma ti gobyerno tapno di kaasi dagiti marigrigat. Ngamin, iti agdama, tay laengen agpa-SWAB ket nadagsenen a pammarigat kano kadagiti awanan. Kadagiti nababaknang, saanda a parikut dagita a testing-testing wenno annuroten. Ngem adu ti masdaaw ta bassit la a kutim... swab manen. Manipud paggappuam agingga iti turongem a disso, adda latta dayta a swab. Pudno a para met laeng iti salaknibtayo daytoy a proseso. Ngem maalay-ayantayo no adda koma met katulongantayo iti gastos, saan aya pards? Ti ayan ti parikut ngamin, no dika met agtulnog, amangan ta adda dusam. Ala, kabsat... agtulnogtayo laengen tapno ditay maisagmak. Ikararagtayo a sapay koma ta dayta a bakuna ket sumangbayen iti kabiitan a panawen.
Adios mi amor, ciao, mabalos.