“lalam ning marurunut a bulan--
mamilang kang abli
ning kekang pamanganyaya
karin mu kabud manibatan--
lasun ning kamandag mu
karing mikuyug matilus mung dila
kukusad na ing atab--
lulub alang kaluskus
mula ding kekang panimanman
libad-libad ya ing tamumu--
king karinan ning tatabwan
mengaring panalala mung e magigisan
migdalit na ya ing sisilim--
at memalbal ya ing luse duldul
agnan menagkas ya'ing manablad a alti"
~“Abli”, Sinulat nang Alejandro Nicdao,
Ka-9 ning Bulan ning Oktubri, Banwang 2010
“Pagumasdan mu na ing bayung abak,
Aldo maligamgam kaybat minuran.
E ku na agyung patdan—diwang dimut sikan.
Ita pauli mu, ita pauli mu—O, aldo maslag!
Lawiwing mayumu king kekang kudyapi,
Daramdamang kirut at ditak a kaplas;
Ing panalala na, e na kasing dalas.
Ita pauli mu, ita pauli mu—O aldo maslag!
O, aldo maslag e na ku bisang misakab ku.
E ku na agyu pang mibangun pang pasibayu.
Bala akakit ku na ing sagiwang sinag,
Ambis e makatud masakit mangilag.
Nanu ta’ng bawal—king isip a mitwag?
Ita pauli mu, ita pauli mu—O, aldo maslag!”
~Aldo Maslag, , Sinulat nang Alejandro Nicdao,
Ka-12 ning Bulan ning Oktubri, Banwang 2010
“alino ning aldo--
king lupa ning bigang uran
magpakarug king salu
ning malamarine sisilim
bulung na ning duldul--
magpangakling king panakit
ning napus a banwa
king luse panimanman”
~”Alino ning Aldo” , Sinulat nang Miguel Serrano
Ka-14 ning Bulan ning Ulyu, Banwang 2017
***
Padurut-durut ya ing parugang ning panaun at king pabanwa, keti Pilipinas, adwa la bali deng kapanaunan (seasons) a daranasan tamu. Agyang e na sukat pang sabyan, sabyan na la pa mu rin ning Kapisik nung sanu deti at nung nanu ing yaus kareti at makananu ing daranasan tamu lakwas na itamung Kapampangan. Bayu ita, paganaka na mu naman ning Kapisik a ating metung a bala e tune kapanaunan uling iti e ya makikilala anting tune kapanaunan anti kareng adwang talakayan tamu. Iti ing
kauran.
Ing kauran, anting kapanaunan, malilyari yang maralas king mumunang kapitna ning pabanwa a lbayu ing panyatang ning kaleldo. Kamatutwanan, lakwas yang makikilala iti pauli ning kaligaligan a darala niti lalu na ing albug karing mangababang dane ning lalawigan—king Mawli (Makabebe, Masantul, Minalin, Sasmwan at ing Kandawe). Mesiri ing darala nang kaligaligan inyang mamakbung ya ing Pinatubu at ing abu teginis na keng kailugan ning danum a mangabalag at lalagusgus keng mesabing bunduk.
Agya mang ing kapanaunan ning Kaleldo a ditak-ditak dapot bitasa na ing panyatang na, e ya binang mayap pauli ning lisangan at pali para kareng kabalen, makapasno ne man kareng memalen ning Mawling Kapampangan pauli ning agyang makananu mu mipapaynawa la keng sigalut at lagim a kayagnan ning panaun ning kauran. Deng dayatan, ilug, sapa at pati na mamala mangalangi la at deng memalen magkulangan lang pamangan da pauli ning pamaglangi na ning kapaligiran neng kaleldo.
Ing panyatang ning kaleldo amgdala yang kayapan ning kelang-sigwa, kauran at albug inya deng tau agyang makananu mu magi lang payapa pamibye-bye at iti malilyari yang anting kapaynawan at midirinan lang panaun para king kapiadyan king panyatang ning kauran. Deng ortelanu sasamantalanan da ing kaleldo agagawa da ing liwas o pamidurut tanam (crop rotation)at deng pilapil at plasdan asasamas da la.
King kaleldo mipapagmasusyan ing Maleldo at kaybat niti ya pin ing kapagmasusyan karing baranggay at balen karing pyesta da. Mikakalibangan la reng matwa't anak pauli da reng pyesta at pati na ing Santakrusan a magaganap king mumunang aldo angga na king kapupusan ning bulan ning Mayu.
Bisa ta't e bisa--kakatuk ne ing e ayampat a kaleldo keti lalawigan at mabilug a bangsa, kabalen!
***
Dake Talabaldugan
mipaabe – mipayabe, mipa-agum o mipayagum, mipasamut. English: joined, mixed or associated unintentionally or by chance or accident. Alimbawa king pamangamit: “Agyang e na sasaryan mipaabe ya kareng mamyalung tambubung ing anak a dayu inyang mipalabas ya kareng kalupa nang kayanakan keng libutad ning marangle.”
***
DIPARAN, KASEBYAN at KABALDUGAN
Maralas dang sasabyan da reng kabalen ing antini:
“E ya babangnas wawa!” Darndaman ta ini neng atin tamung akakatagmung kakatak yang kakatak at e ya magigisan sasabyan. Bala e ya mangayat a syang. Deti reng ma-indredus. Makasawa lang pakirandaman at kasabi.
Kabaldugan: Buri nang sabyan ning kasebyang ini, ating taung e patugut kakatak inya e ne kalupa ning e bubulad uling neng e ya magsalita ing wawa na babangnas uling e miyayalilan keng bayung wawa ing lub ning asbuk na.
***
MIKANLAPIT at MISUGLUNG KABALDUGANG AMANU
marurunut – mangalati ing sadyang maragul, misasalbag ing sadyang mabilug o o tatbud ing sadyang matibe. Magagmit keng kabilugan angga na king pamaglati na ning bulan.
mangalaso – anti keng marurunut, misasalbag ing sadyang mabilug o o tatbud ing sadyang matibe. Ditak mu ing pamiyaliwa.
mangalasi - mangalati ing sadyang maragul, misasalbag ing sadyang mabilug o o tatbud ing sadyang matibe, at magi namung kapuling king kelambatan o bandang tawli.
mangapirasu – mabilis a mangalati ing sadyang maragul, misasalbag ing sadyang mabilug at maging dakal a dake.
mangaputut – mangalati ing sadyang maragul, mapipitna ing sadyang mabilug at maging dakal a kaputut o pirasu.
mangapatlud – anti king mangaputut, mangalati ing sadyang maragul, mapipitna ing sadyang mabilug at maging dakal a kaputut o pirasu.
mangapatad – mangapitnang tali, lubid o nanu mang panali. Maggamit king inawang mapapatad.
***
Salamat pung dakal king pamanangkilik keng Kapisik at SunStar Pampanga. Malyari ko pung mag-email keng kek’ong talasulat king muirbiliuqeitpo@gmail.com mag-text o maus para karing kutang o munikala: 0942-3924-399 o 0945-3795-270.