“E kayu pamirayit; Ing Dyos e ya amumulang: Nung nanu mang itanam ning tau, ya mu namang pupulan na.” -- Galasyanu?Dangka 6:Sunis 7 (Galatians 6:7
“Kanita ini ing maging tanda para kekayu: Mangan ko king banwang iti king nanu mang daragul king sarili na, king kadwang banwa sibul mu naman king kawari na, at king katlung banwa, tanam, mupul, miyasik karing mula ring balag at kanan yu ing bunga da.” -- Isayas?Dangka 37:Sunis 30 (Isaiah 37:30)
“Tiburan da ka bang pupulan ing e yu pipagalan; mepagal la ring aliwa at linub kayu king pipagalan da.” -- Wan?Dangka 4:Sunis 8 (John 4:8)
“Iyasik mu ing bini king abak at e ka paytamad king bengi, uling e mu balu nung mang ing abak o benging pamanasik magtagumpe, o nung agnan lang mipakayap.” -- Talapanaral?Dangka 11:Sunis 6 (Ecclesiastes 11:6)
“Ninu mang miyampang Kanakung ating lugud at tagulaling a bulung, bulaklak, bunga o danum, tanggapan Ke ya. O anak nang Kunti, ing sablang daraptan mu, ing sablang kakanan mu, ing sablang yampang at pamye, pati na ring pamagdimut a daraptan mu, dapat mung gawan mengaring ampang para Kanaku." -- Dalit ning Kakataskatasang Panginwan ? Dangka 9, Sunis 27
***
Kasuglung ne bali ini ing pamanalake kareng bungang tanaman o prutas nitang ketang milabas a myerkulis. Deng keraklan kareni menibat na la Mexico, Spain o India a dela da keti bini reng menyakup a Kastila inyang datang la keti.
Langka o JackFruit: Alus ing balat mu ing yugse keni uling deng laman at liya da reng langka marakal gamit keng pamamangan tamu–ulam man o pakawasa o agyang pagpapak–bubut la man o malulut. Scientific name - Artocarpus heterophyllus. Ibat la India at Malaysia.
Alunas Balen o Atemoya: Kamaganak da la reng atis, guyabanu at langka deni. Ditak la butul nung iyambing la kareng atis. Mayumu la’t atin lang lasang sarili da a e mu alasa kareng aliwang prutas.
Alunas Bunduk: Alus ya naman ila ning Alunas Balen dapot deng tangke da reni pamatakut lang ubingan uling e do buri bau kanu.
Kaung: Bungang Sasa la kilala deni mu naman at manibat la kareng sasa o detang pakatanam kareng lele ilug o sapa a gagawan pinaud.
Kaynitu: Kaymitu ngara deng Tagalug. Masabo la’t masalpak-salpak a mayumu-yumung asna kasustansya kareng gulunggulungan okeng thyroid uling ma-idodine la. Makakapal la naman kanung bwak pati na balbas, kile, irap at pati na kuku. Chrysophyllum cainito la scentific name.
Makopa: “Dambo” ing yaus da inyang minunang panaun at mountain apple ing palagyu da keng English. Panulu la keng sakit batu, diabetes at dakal la vitamin C at aliwang minerals.
Scientific name - Syzigium samarangense.
Guyabanu
Atis
Tyesa
Kamatsilis
Singkamas, Kamuti, Kamuting Dutung
Kundul
Pakwan at milun
Swa
Dalangita
Byabas. Santul. Mangga. Mansanitas. Saresa
***
Dake Talabaldugan:
1. luwát (palagyu) lwat/kelwatan, lambat/kelambatan, laun/kelaunan. English - long duration or length of time, long haul, long lasting, long standing, distant future, long period, long term, remote future; interminability, durability, permanence, endurance. Alimbawa king pamangamit: “Manalig na ku king lwat ning kapibabatan ding kekatamung kabalen at iti apatunayan ku keng tetagan a pepakit da karing adwang milabas a bagyu.”
2. luyok (panguri) luyuk, lundu, batak o mayayabit misusumangid, babalag dane o dake libutad pauli ning bayat ning makasake, makatumpak o makasalake. English - arched, bent, curved, vaulted, domed, rounded, bowed, embowed, crooked, swerved, hooked, arcuate, arclike, curvilinear. Alimbawa king pamangamit: “Linabis ya luyuk ing duyan inya sinadsad ne keng gabun at megasgas ya intud kadugpa nang Bebang keng gabun a mabatu.”
3. luyong (panguri) luyung, masyas a dutung a maralas magagamit anting mutun o para king arnis, ulung palakul, martilyu o pat. English - a kind of palm tree used in making bows for arrows, handle for hammers, axes and carving tools. Alimbawa king pamangamit: “Pemalu-palu deng mutun a luyung ing bitin oneng e de mu rin apate nung e mu inyang gamitanan deng taiktik kwayan.”
4. luyos (panguri) luyus, sangkap keng palmaman kambe ning samat, api at tabaku. English - betel nut pal or fruit. Alimbawa king pamangamit: “Deng luyus sungsung ilang buri nang palmaman apung Tasi inya e ya mamako makatanam keng mula at bakuran da parati.”
***
Sadyang gawi da reng Kapampangan
Ing maman o palmaman metung yang gawing menibat karing Bumbay o deng dintang kanitang minunang panaun a dayung tau Indya. Ing sangkap niti, luyus, samat, bulung tabaku o aswan dang maskada (o maskara) ampo pang ditak a api—itang gagamitan dang pangulti o kulti. Akmul da iti tunggal-tunggal kaybat dang diladk o lengut ing luyus, katuli ing samat at katlu ya ing maskada kabang ing api tawli yang sasamut gamit ing metung o adwang taliri uling kapurit mu.
Kabang lalangutan ning mag-mama ing palmaman maging malutu ya kule asbuk at pati na ing wawa na. Piyapsa-yapsa da ing meging malutung mama at wawa a awsan dang “lumbya” at pamisan misan–nung buri dang dagdagan–sasamul lang kapirasung luyus, samat o maskada at ditak a api angga na potang magisan o sumawa na lang magmama.
Lalare la labi deng magmamauli ning lumbya inya bala mig-lipstick la naman inya lalagu lang bagya. King kasalungsungan ala na alus magmama agyang kareng masuluk a baranggay o nung atin man den namung mangatwa tagana. Mayap man o ali—metung na namang mekalingwang gawi da reng kabalen tamu iti.
***
PIGAMPA: Ing Kapisik manalig yang misubling pasibayu ing lagablab ning legwan ning Kapampangan kapamilatan ning pamipasigla king keyang Kalinangan—ding keyang dalit, kawatasan, amlat at miyayaliwang kapaglalangan.
PARASAN: Pagnasan na niting ing paralan ning panyulat at sablang dake ning Kalinangan tamu a telukyan ding pipumpunan yang sukat mataluki at miparangalan kapamilatan ning pamangamit kareti at aliwa ring karing dayu at salungat a paralan dang dela keti Kapampangan.
Malyaring sumulat king garciakragi@yahoo.com para karing kutang o munikala.