Pasibayu yang darake ing makatuking kasulatan a gewa ning meyangu-bye migmasabal at migkalub bayung sikanan king mamamate nang Kalinangan at Amanung Kapampangan. Sinulat na iti inyang mapilang banwa bayu ya mako keti king yatu antimong pamana kareng kayang kabalen a pagmalasakit na payntungulan pauli da pin deng mapilang bage babala king pangabating ning Kapampangan:
“Aku ing Aring Sinukwan-
ing e sakup ning panaun,
ing alang kamatayan
at ing diwa nang alang kayangganan
ning Bunduk Alaya.
Kaybat ning libu-libung
dalambanwa
- ali mu
- nung e ing alang kabilangan
a pamiliwas ding aldo at bengi
- maralundum
o aslaga’na ning bulan
-taimik o malingongo-
ing bye ku minuli namung
alang panamdaman at sigla.
Dapot ngening benging iti
ing makayamang bulan
bibyayan ne ing pusu ku
at alingaswan naku pamisip
bang ganakan ku ing milabas
kung kapalsintan.
Ali, kaylangan kung supilan
ing pamangaybugan kung migunam
at maninap - uling ing pamipakde ku
king katutwan dirinan
nakung makapangablad at kasakitan
a tutung mabayat iwaksi
king kanakung pilubluban.
Wa, mitan ka pusu ku,
Isip. Matudtud ka.
E ra ka sukat paninapan,
o Makiling - layun ikayu
pakamalan kung anak.
Nung kaylangan kung managimpan,
salesen kung pasibayu
ing pamagtagumpe ku
king labanan ming Aring Punsalang
ning Bunduk Sambales.
Wa, lebanan keng mayap.
Atatandanan ku pa kanitang misan
a munag-munag,
ginalgal ya ing mabilug kung bunduk
at migising la ngan ding sabla
king kakung gintung gatdula.
I Aring Punsalang
king mabilug nang sikanan,
besibas ne ing batung maragul
king tungatung ning kanakung karinan.
Maliksi kung linwal king kanakung gatdula
at milaying masalusung kinangwa
karing batung maragul.
At king tuki-tuking alang ditak mang sumpat,
besibas ko ring mangaragul
at mabayat a batu king keyang kayaryan.
At ing bunduk nang karinan
misalbag nya mung tiwase.
Uling ning tawling gilingang batung maragul
a besibas ku kaya, mengilag ya at sinalikut
king kaubud-uburan na
ning keyang kabundukan.
Ing keyang kayaryan ikwa ke sanang apatag
nung e mu ing mal kung Makiling
o dakilang bandi-kanakung Makiling!
E me sana tatagkilan ing pusu ku
karing ginintwan mung mata,
o mapamirung Bulan.
Sinukwan, supilan mu ing paninap,
dapot, dapot—ya, ya i Makiling!”
***
Bilang kapagmasusyan king Kaparuminggwang Kapampangan, kanaku yang bubulalag ing makuyad a dake ning sinulat nang Dr. Evangelina H. Lacson o Imang Neni. Iti panaganu yang papuge kang Aring Sinukwan. Metung a sinimpan na iti king keyang pilibluban agya mang iti metung ya mung guni-guni agpang mu naman kaya. Mekad iti pauli ning i Aring Sinukwan megi na neng maragul at maulagang dake ning Kalinangang Kapampangan.
Kanitang ati yu pa keti king yatung iti, madalas neng babanggitan kanaku ing tagimpan na dikil kang Aring Sinukwan at ing kapagnasan nang mipalage ya iti anting pyalung o play nung e man king sine. Wa, apalwal da ne keng terak ngana dapot aliwa ya nung mikapamipagsalita king palage.
Banwa-banwa pin mipapalage ya ing terak Sinukwan anting dake kapagmasuyan king Kaparuminggwang Kapampangan dapot makanyan man, andam pa mu rin ing pangimut ding talaterak kaniti. Mekad, ating datang a aldo at asamas da’t ayagpang ing terak king pangimut da reng Kapampangan.
Mekad masulit ita dapot alang masulit nung matatag ing kapagnasan bang dasnan ing pakikwanan. Inya mu binang susulit ing nanu mang bage nung magadtu ya pusad ing magnasa.”
~ Dr. Evangelina H. Lacson, Panaganu, “Sinukwan”
***
Dake Talabaldugan
minasin – memulug, menyamut o miradag asin king nanu mang bage, dapot maralas king pamangan. English – salted, or added salt onto something, usually food. Alimbawa king pamangamit: “Alang menakit nung ninung minasin pasibayu eng lelut inya pin asna kalat ngeni at alamng bisang mangan kabud atkman da na
***
DIPARAN, KASEBYAN at KABALDUGAN
Maralas dang sasabyan da reng kabalen ing antini:
“Abilang mo kareng taliri mu.” Deng taliri da reng tau keraklan apulu la mu reng karing gamat at apulu la mu naman deng keng bitis—nung ala kang dagdag pang aliwang taliri o e ka salapi. Saguli la mung bilangan uling ditak la mu.
Kabaldugan: Ing kabaldugan ning kasebyan bina lang ditak o e la man labis keng adwang pulu inya asasabi da reng tau ing “abilang mo kareng taliri mu.” Atin kasing neng kai atin mangutang nung pilan la reng sisimba neng Sabadung gatpanapun o keng anticipated mass. Malyaring ipakibat a “abilang mo keng taliri mu” nung asno karitak. Dakal pang aliwang alimbawa nung nu ya malyaring gamitan iti.
***
MIKANLAPIT at MISUGLUNG KABALDUGANG AMANU
mapali – ing aldo maslag yang bina, ditak la mu reng biga at mayna o e ya lalabul ing angin. Iti ing maralas malyari neng kaleldo.
malisangan – iti ing maging kabilyan neng kaleldo o maslag ya parati ing aldo at ditak la mu reng biga at mayna o e ya man lalabul ing angin. Makatulung pawas iti.
mikakaluku – pali a malilyari neng magpatau, manyilab o maglutung masikan ing lablab ning api.
sasalitsit – kaynge a manibatan keng asna kapaling tatamban o lulutu lakwas na ing tititi o pipritu. Malilyari mu naman neng papabukal ing lulutu.
kakasbu – pali a malilyari king taung mimimwa at panamdaman na iti keng pali ning buntuk na o keng salu na.
bubukal – malilyari neng malambat tatamban ing danum o nanu mang mabasa.
bubusuk – maging bunga ning pali o ning lulutu potang disnan na na ing antas ning pali bang palwal asuk antimo reng bayung kid a pandisal o bayung kid a
mamasuk– maging bunga ning pali o ning lulutu potang disnan na na ing antas ning pali bang palwal o singo ing asuk.
mamalipatu – malilyari neng milalablab na ing darapugan o nanu mang masisilab inya mamanyulapo ing lati-lating masisilab a bage manibat keng dapug o silab..
***
Salamat pung dakal king pamanangkilik keng Kapisik at SunStar Pampanga. Malyari ko pung mag-email keng kek’ong talasulat king muirbiliuqeitpo@gmail.com mag-text o maus para karing kutang o munikala: 0942-3924-399 o 0945-3795-270.