GAHI ka’g ulo!” syagit sa inahan ngadto sa anak nga nabuntagan og pauli sa ilang balay. Sa akong banabana mosubra na sa tulo ka dekada o 30 ka tuig ang nakalabay, diin kining linya sa “gahi’g ulo" kanunay nakong madunggan gikan sa usa ka inahan nga akong silingan sa interior nga bahin sa dalan JM Basa sakop sa Barangay San Nicolas Proper sa dakbayan sa Sugbo.

Mao ning panahona nga nag-eskwela pa ko sa kolehiyo ug sa samang higayon nagtrabaho isip working student sa pandayan og daro apil na ang birha nga gipanag-iya sa akong lola Balen. Ang iyang shop naa ra sab sa silong sa iyang balay. Bisan niadtong panahona dasok sa kabalayan ug daghang tawo ang nagpuyo. Maoy hinungdan nga namaligya sab siya og tubig gikan sa deep well nga maoy akong gibantayan sa dili pa motambong sa pandayan.

Tungod sa tubig kaila nako ang tanang silingan nga maoy among kustomer adlaw nga tanan. Ang inahan nga dili lang nako hinganlan usa sa akong kustomer. Basin sa gidaghanon sa balde, container ug galon nga iyang hakotan makaingon ka nga daghan gyud siya og gibuhi.

Saludo ko sa iyang kakugihan. Bisan unsa nga trabaho iyang gisudlan tungod sa kadako sa iyang pamilya. Wa say permanenting trabaho ang iyang bana, apan nakalahutay ra gihapon sa inadlaw nga panginahanglan. Mao na unyag siya-ok niya dali ra kong madunggan apil na ang paghingalan niya sa iyang mga anak og “gahi’g ulo.”

Usa ka higayon, nangutana ko, nganong mao man gyud ni ang dali niyang malitok kong magsugod na siya og tagawtaw? Nindot kaayo ang iyang tubag, nga sa akong hunahuna di gyud sayon ang papel sa usa ka inahan diha sa pamilya.

Matod niya, di siya makamaong mamalikas, di sab niya gustong tawgon og buang ang iyang mga anak nga maoy sagad nga tagawtaw sa uban. Niingon siya, nga bisan usahay magpabadlong ang iyang mga anak, di siya gusto nga makadungog sila og balikas ingon man bati nga pulong.

Siya nidason nga hinganlan niya og gahi’g ulo kay wa nituman sa hustong buhaton sigon sa iyang kagustohan isip inahan. Pero niingon siya, mga buotan baya ni sila. Kinahanglan lang gyud nga pahinumdoman kay usahay gahi gyud og ulo, mosupak sa iyang gusto.

Dugay na kaayo ning maong sugilanon nga tungod sa isyu sa “gahi’g ulo” nga gipistahan sa social media nagpahinumdom sa akong kabatan-on. Niadtong panahona ang akong nahibaw-an nga gahi mao ang kahigayonan pagkab-ot og edukasyon sa kolihiyo.

Ug ang mas gahi pa sa ulo, mao ang puthaw nga matag adlaw maoy akong gimaso, gibangagan, gisugba sa paragwa, gi-welding ug gipanindot pinaagi sa pintura. Sa mga suheto og daro, ang pinaka kapoy nga trabaho nga akong naagian aron kini maporma mao ang punta. Mao na ang modulot sa yuta unyag arangkada sa kabaw. Ang punta gikan sa salog sa barko nga among putolputolon gamit ang maso ug silsil.

Pagkahuman, isugba sa paragwa. Mobaga na gani ang puthaw masohon na sab aron maporma og punta. Mao ni pinakakapoy nga trabahuon pagporma sa usa ka daro. Ang laing mga dapat nga pormahon sama sa sapatos, lipia, patindog, liboy ug kabayo bug-at pero madala dala ra.

Ning panahon nga kamatayon ang bugti sa pagmagahi sa ulo sa mga patakaran nga gisangun sa matag usa kanato, kini maoy angay nga pamalandungan. Nataptan man gani kadtong naa ra sa sud sa balay nagtikawtikaw? Unsa na kaha kong naa ta sa gawas pirme?

Sagdi nalang nang way lingaw kay ila man nang tinuyoan. Kana gyung mogawas ka para sa nagkutoy nga tiyan sa imong pamilya. Hatdi og bugas ang ilang pinuy-anan , unya apili og sud-anon tan-awon nato og di ba mohumok ang ulo.